Thijsse

Een aanwijzing over nachtvliegen kreeg G. Guérin in de Eerste Wereldoorlog, waarover hij in 1923 berichtte. Hij vloog ' s nachts met een vliegtuig naar 4 km hoogte en zweefde toen met afgezette motoren over de vijandelijke linies. Op 3 km hoogte trof hij, bij volle maan, een vlucht vogels aan die op enkele meters onder het vliegtuig rustig zwevend voorbijschoven. Ze staken scherp af tegen witte wolken. Er werden twee maal vogels geraakt en de volgende dag vond hij een volwassen mannetje gierzwaluw in de cockpit.

Botsingen van Gierzwaluwen met vliegtuigen komen relatief vaak voor omdat ze veel op dezelfde hoogte vliegen. Tussen 1960 en 1999 werden in het Amsterdams Zoölogisch Museum 229 gierzwaluwen verzameld na een vliegtuigbotsing, tot op 6 km hoogte, maar wel vooral overdag.

In 1924 doet G. Roosenboom waarnemingen naar aanleiding van de teksten van Thijsse en meldt vervolgens in Ardea, december 1924, dat hij "er van overtuigd is, dat geen gierzwaluw den nacht in de lucht doorbrengt omdat daarvoor een voortdurende aanwezige opwaartse luchtstroom nodig zou zijn".

Oliver G. Fike schreef in een Engelse publicatie.
"Therefore the assumption is very obvious that the martin rests during flight. I often observed flocks of martins which rise higher and higher on summer evenings and when you watch the nests all night long, one never finds that the males and the non-breeding females return at night. So if they didn't find rest while gliding with their wings outstretched, when else would they rest?"

Ulrch Tigges vond dit citaat in een Oostenrijks tijdschrift van juli 1926. Het Engelse tijdschrift is onbekend.

In 1944 vermoedt A. Daanje dat de verzamelvluchten van hoogvliegende vogels, die hij vooral in de loop van juli waarneemt, "een aanduiding is van de opkomende trekdrift". Hij verwijst ter ondersteuning van dit vermoeden naar een publicatie van B. Hoffman in Der Vogelzug 1943 en naar waarnemingen van prof. Swaen en enkele andere leden van de N.O.V. die na het hoogvliegen het wegtrekken hadden gezien. Zijn conclusie is "dat wij over het wegtrekken van de Gierzwaluw nog maar heel weinig weten". Bij de bespreking op een Ardea-vergadering merkt W.H. van Dobben nog op dat "we uit dit trekken in de late avonduren niet moogen concludeeren dat de Gierzwaluw een nachttrekker zou zijn". Van vermoedens over het overnachten in de lucht is geen sprake.

Fries onderzoek

In 1947 wordt het probleem van het "nachtvliegen" weer opgenomen door C. de Graaf. Hij was door de teksten van Thijsse en het artikel van Daanje in Ardea geïnteresseerd geraakt. Hij dook in zijn oude aantekeningen en publiceerde in 1947 in Ardea een uitgebreid verslag over zijn waarnemingen in 1945 in Heeg (Fr.). Hij verbleef daar als onderduiker in een boerderij waar ook een paartje Gierzwaluw broedde. Hij beschrijft uitvoerig de vele soorten vluchten van de kolonie en signaleert o.a. tijdens het opstijgen dat sommige vogels toch weer haastig terugvallen en in de nestholten duiken. Hij vermoedt dat de opstijgende en/of wegtrekkende vogels de ongepaarde vogels zijn. De mogelijkheid van een onbekende slaapplaats elders wordt uitgesloten en hij komt na allerlei afwegingen en verklaringen van het vlieggedrag tot de theorie "dat de Gierzwaluw, als uitgesproken vliegkunstenaar, die tot het uiterste is aangepast aan het verblijf in de lucht, uit inwendige drang ' s avonds opstijgt en den nacht inderdaad in de lucht doorbrengt". Maar het is nog geen zekerheid en hij sluit het artikel af met een lijst van negen nog te beantwoorden vragen en de hoop dat waarnemingen met "radarstralen" uiteindelijk zekerheid zullen geven.

Bevestigingen met vliegtuig

Die zekerheid komt in 1947 met de publicatie van de waarnemingen van de Zwitser Emile Weitnauer bij zijn nestkastkolonie in Oltingen. Hij constateerde dat de twee broedvogels elke nacht op het nest zitten en vermoedde al gauw dat de nachtvluchten uitgevoerd worden door niet-broeders (jonge, nog niet gepaarde vogels en adulten zonder nest. Beide broedende ouders verblijven ' s nachts op het nest). Waarnemingen bevestigden dat en hij zag ze ' s morgens rond 4-5 uur van grote hoogte naar beneden komen. In zijn dagboek schrijft hij in 1949: " Nu stijgt een grote gesloten zwerm steeds hoger en hoger; och had ik maar een vliegtuig met een schijnwerper om ze te volgen!". Hij maakte er werk van, ontmoette iemand met een Pipercup en in juni 1951 steeg hij voor het eerst op en zag de vogels in twee avond- en twee ochtendvluchten 's avonds opstijgen tot ca. 2.000 meter en ' s morgens weer naar beneden komen.  

De Graaf kreeg de publicatie van Weitnauer onder ogen en deed in 1948 samen met hem waarnemingen in Zwitserland. Ook uit eigen waarnemingen op een hoog kantoorgebouw bij een kolonie in een nabije kerk in Arnhem zag hij wat er gebeurde. Er zullen overigens vele andere geweest zijn die vermoedens hadden of waarnemingen deden die wijzen op "nachtslapen". C. Braam in Akkrum noteerde b.v. op 27 juli 1948: 's Avonds geweldig druk met gierzwaluwen tot het duister wordt en zij hoog in de lucht verdwijnen". De Graaf verwerkt zijn bevindingen in 1950 in een tweede artikel in Ardea. Dan blijkt ook dat hij inmiddels erg veel gevoel voor de aard van het beestje heeft gekregen want hij schrijft dat het hem "niet zou verwonderen wanneer zou blijken dat deze luchtvogel bij uitnemendheid in zijn winterkwartier eveneens in de lucht overnachtte en dat het slapen in het nest een afwijking van de normale levenswijze is". Die theorie zou in 1971 door de Engelsman Lockley opnieuw geformuleerd worden. En pas in 2001 zou Erich Kaiser aannemelijk maken dat "onze" gierzwaluw, Apus apus (overigens niet als enige van de wereldwijd ca. 98 soorten gierzwaluw) ook in de Afrikaanse overwinteringgebieden ' s nachts doorvliegt. Dat wordt in 2013 voor het eerst bewezen met onderzoek aan een Zwitserse  Alpengierzwaluw. Met een minuscule datachip werd aangetoond dat deze vogels ruim zes maand non-stop dag en nacht doorvliegen tijdens het winterverblijf in Afrika.

De bevindingen dringen maar langzaam door. In "Het beste Vogelboek" van de Reader's Digest uit 1971 met voorwoord van prof. K.H. Voous (een bewerking van een Engelse uitgave) wordt nog verondersteld dat de overblijvers 's avonds allemaal mannetjes zijn: "alleen de vrouwtjes en de jongen brengen de nacht door in het nest; de mannetjes blijven buiten, behalve bij slecht weer".

Gierzwaluw en Alpengierzwaluw (boven).

Uit Brehm- Tierleben 1882

Radar geeft uitsluitsel

 In Engeland wordt voor het eerst in 1971 radaronderzoek gedaan naar nachtvluchten en in Nederland vindt Buurma vanaf 1979 met radar grote nachtelijke concentraties boven het IJsselmeer. Er wordt nu ontdekt dat ze niet alleen 's avonds opstijgen, maar ook 's ochtends. Midden in de nacht bleken ze lager, onder de 300 meter te verblijven en zijn dan onzichtbaar voor de radar. Misschien om te foerageren maar daar zijn ze nog niet waargenomen.

Buurma veronderstelde dat de hoogtevluchten te maken hebben met het verkennen van het weer.
In een nieuw onderzoek tijdens broedseizoen 2008 en 2009 met de buienradar van het KNMI door Dokter, Buurma e.a. werden samenhangen van de nachtvluchten met de toestand van de atmosfeer onderzocht, zoals vochtigheid, lichtintensiteit , luchtdruk, wolkendichtheid en temperatuur. De vogels konden herkend worden door detectie van de typische vleugelslagfrequentie en glijpauzes.

 

Het opstijgen in avond- en ochtendschemering, 1/2 juni 2009. Donkerder kleur is hogere vogeldichtheid. Uit: Dokter A.M. et al. 2012.

Het opstijgen tijdens avond- en ochtendschemering verloopt in een nagenoeg synoniem patroon. De maximale hoogte (gemiddeld ca. 2,5 km) wordt steeds bereikt als de zon ongeveer 7 graden onder de horizon staat en ongeveer een uur na zonsondergang / voor zonsopkomst. De opstijghoogte bleek flink te variëren, van 1,5 tot 2,5 km, en alleen samen te hangen met de temperatuur: hoe warmer hoe hoger. 's Ochtends is de opstijghoogte gemiddeld 200 m. lager, wat niet door de temperatuur verklaard kon worden. Insectenwolken worden ook gedetecteerd en daaruit bleek dat de gierzwaluwen tijdens het opstijgen en weer dalen steeds boven de insecten vliegen.

Luit Buurma werkte in 2023 nog aan een hoofdstuk over de gierzwaluw in zijn proefschrift maar heeft dat niet kunnen voltooien. Hij overleed op 6 februari op 75-jarige leeftijd aan de gevolgen van een hartinfarct. Hij was in 1973 een van de oprichters van Sovon Vogelonderoek. Zie aldaar een In Memoriam.

Toch geen omgevingsonderzoek ?

Een nieuw jaarrond geolocatoronderzoek (publicatie 26-2-2018) aan 34 Alpengierzwaluwen uit vier vierschillende broedgebieden gedurende het gehele broed- en overwinteringseizoen concludeert o.a. dat deze gierzwaluwen de schemerklimvluchten in de overwinteringgebieden in Afrika dubbel zo vaak uitvoeren als in de broedgebieden. En het opstijgen gebeurt dubbel zo vaak in de ochtend- als in de avondschemering en vooral bij stabiele weersomstandigheden. De onderzoekers vermoeden dat de verhoogde vliegactiviteit tijdens de schemering (ook in horizontale richtingen) te maken heeft met sociale interacties tussen individuen. Ze vonden geen afdoend bewijs dat het gedrag is gericht op verkenning van de omgeving (zoeken/ calibratie van kompas en/of oriënteringspunten). Ook foerageren wordt als verklaring verworpen (zoals eerdere studies ook al deden).

Zie paper: What makes Alpine swifts ascend at twilight ?

Samen klimvliegen in de avond en afdalen in de ochtend

Nader onderzoek van Nilsson en Dokter met radar in Zuid-Zweden (2019) zoomde verder in op verschillen in gedrag in de ochtend en avond en tussen opstijgen en dalen. Hier bleek o.a. dat de gierzwaluwen het opstijgen in de avondschemering en het afdalen in de ochtendschemering groepsgewijs doen (in "flocks"). Maar bij het weer afdalen in de avondschemering, het verblijf in lager regionen gedurende de nacht en bij het opstijgen in de ochtend (een uur voor zonsopkomst) wordt er voornamelijk individueel, gescheiden gevlogen. Het in groepen vliegen gebeurt dus met name aan het begin en aan het einde van de nacht, als het licht genoeg is om elkaar te zien. Er wordt gesuggereerd, evenals bij het onderzoek aan de alpengierzwaluwen, dat het in groepen samen vliegen te maken heeft met sociaal gedrag, d.w.z. het vergaren van informatie van elkaar, zoals dat ook gebeurt bij giervluchten langs broedplaatsen. Tijdens de overnachting kunnen er o.a. door de wind verplaatsingen optreden zodat er behoefte bestaat om zich vanaf grote hoogte ' s morgens opnieuw te oriënteren.

Samenvatting (E): Ibis febr.-2019: samenscholingen tijdens klimvluchten in de schemering. ("Flocking behaviour in the twilight ascents of Common Swifts, Apus apus ").

Volledige paper, 4p. (E): Gezamenlijke klimvluchten.pdf

Invloed van maanlicht

Uit onderzoek naar de effecten van maanlicht op nachtvliegen bleek o.a. dat de gierzwaluw en de vale gierzwaluw hoger gaan naarmate er meer maanlicht is. Maar de alpengierzwaluw reageert niet op maanlichtverschillen. Zie paper oktober 2023 (E.): De invloed van maanlicht op nachtelijk klimvliegen.

In 2022 werd een vergelijkbaar onderzoek gepubliceerd over de invloed van maanlicht op het nachtelijk vliegen van de Zwarte gierzwaluw in Zuid-Amerika. Een geheimzinnige broeder achter watervallen. Tijdens volle maan foerageren ze 's nachts tussen 2 en 4 km hoogte. Bij een maansverduistering gaan ze direct lager vliegen. Zie paper: Maanlicht stuurt nachtelijk vliegen van Zwarte gierzwaluw.

Zie filmpje van de BBC over het GPS-project in Noord-Ierland (2016) . Het gaat om onderzoek naar plaatselijke foerageervluchten. Publicatie over de resultaten laat echter nog steeds (2023) op zich wachten.

In 2022 kwamen nog kleinere zenders beschikbaar die werken via een satellietsysteem. De vogels zijn live op je mobiel te volgen ! Meer daarover op: Minitrackers Icarus-project.

Anker, C. A. van den. Gierzwaluw in de nacht

De Levende Natuur, 1965 nr. 11 p. 282-285

Int. Bird Strike Committee, 2000.

Daanje, A. De Vliegende Gierzwaluw.

Dokter, A.M. Twilight ascents of Common Swifts.

Animal Behaviour, jan. 2013

Dokter A.M en Nilsson C.. Samenscholingen tijdens klimvluchten in de schemering. ("Flocking behaviour in the twilight ascents of Common Swifts, Apus apus ", jan 2019.)

Ardea -38 1950, p. 165-178

Guerin, G. La vitesse de vol des oiseaux et l'aviation. Rev. Franç. d'Ornithology. 1923.

Kaiser, Erich. Gedanken zur Luftubernachtung des Mauerseglers, Ornithologischer Jahresberichter. 2001  

Leichti, Felix. First evidence 200-day nonstop birdflight

- artikel in  Smithsonian Magazine

- de publicatie in Nature Communications, sept 2013

Meier, Christof M. What makes Alpine swifts ascend at twilight ?

Rattenborg, Niels C. "Sleeping on the Wing". Nachtvliegen bij diverse soorten en beschouwingen over slaapdiepte, paper februari 2017.

Rooseboom, G. Opmerkingen over het overnachten van Gierzwaluwen.

Ardea 14-1924 p. 33-36

Swaen, Prof A.E.H. Waarnemingen uit het hele land in 1919.

Ardea-10-1920 p.10-24.

Thijsse, Jac. P. Het Vogeljaar - De Gierzwaluw. 1913 p. 266-272

Tigges, Ulrich. 50 miljoen jaar gierzwaluw in de geschiedenis 

Weitnauer, Emil. Am Neste des Mauerseglers

Ornithologischer Beobachter 1947 jrg. 44

Weitnauer, Emil. Uber die Nachtfluge des Mauerseglers.

Ornithologischer Beobachter 1960 jrg. 57: p. 133 -141

Weitnauer, Emil. Mein Vogel. 1e druk 1980. Zwitserse koloniestudie.

Wortelboer, Rick. Opstijgen bij zonsop- en ondergang. Bespreking onderzoek Dokter e.a. Gierzwaluwbulletin 2013-1 p.7-8