Gierzwaluwen in Utrecht

 

Kapel Lutherse kerk aan de Hamburgerstraat met sinds 1412 totaal 26 neststenen aan drie zijden. In 2022 minstens 22 bezet. Waarschijnlijk oudst bekende kunstnestkolonie van Europa die nog steeds bezet is. Op de foto de NO-zijde met 14 stenen rond de luiken. De zwarte kraaien jagen op invliegers en jongen in de openingen. Meer over de bezetting van deze kolonie.

 

Op deze pagina o.a.:

- Negen jaar nesten zoeken in Utrecht

- Kunstnesten in de Middeleeuwen

- 1e nesten Leidsche Rijn 2017 en 2021

- Broedplaatsen in Wijk C

 -TOP-5 hotspots gierzwaluwspektakel

 

Nestkastbezetting op deze pagina:

Bezetting kunstnesten Utrecht 2018-2022

 

Vogelopvang Utrecht zoekt voerouders

 

 

Gierzwaluwnieuws 2023

Overige gierzwaluwpagina's en contact

 

 

Tiende nestzoekseizoen in Utrecht

 

Op 8 mei 2023 organiseert Utrecht Natuurlijk-gierzwaluw de startbijeenkomst voor het 10e zoekseizoen naar gierzwaluwnesten in de gemeente. 

 

In 2014/2015 werden tijdens de gemeentebrede inventarisatie t.b.v. de opstelling van een SMP (soortenmanagementplan) 260 broedplaatsen gevonden. Het totale broedbestand werd toen door Sovon op basis van Vogelatlas en MUS-tellingen geschat op 1.800 paar (3.200-4.100, zie SMP 2016.pdf p. 27 ). De trend over 2007-2015 werd als "matig afnemend" aangeduid. Volgens het duurzaamheidsverslag 2021, p. 21/22 en 25 was de stand van de gierzwaluw op basis van MUS-tellingen 2007 t/m 2021 "stabiel".

In 2022 werden 276 broedplaatsen gevonden, inclusief  minimaal 127 in nestkasten.

 

Gemeentelijke gierzwaluwkaart

De resultaten van het nesten zoeken zijn verwerkt in deze gemeentekaart-gierzwaluwen. Het is een kaart met "nestindicatieve waarnemingen per blok van 100*100 m."

Klik op de hokjes voor "aantal waarnemingen",  "aantal nestindicerend gedrag" en "aantal bezet nest".

Let maar niet op de kleurcoderingen, "roder" is niet "beter", want de kleur kan op het aantal nesten slaan maar ook op het aantal vogels tijdens "nestindicerende gedrag". Ook de aantallen kloppen lang niet altijd. Veel te veel bezette nesten bijvoorbeeld bij Hartingstraat,  v. Schendelstraat en Hamburgerstraat.  Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen 'natuurlijke' nesten en kunstnesten.

 

Zo kan het ook: gierzwaluwbroedplaatsenkaart van Amsterdam.

 

- Stadsecoloog Gideon Vreeman (inmiddels voormalig) schreef een korte handleiding.pdf voor efficiënt nesten zoeken. Meer daarover ook op mijn pagina nesten zoeken.

 

Ik heb het vroeger veel gedaan maar heb inmiddels sterke twijfels over het nut (voor bescherming) van (willekeurig) nesten zoeken zonder specifiek doel (zoals bij b.v. voorgenomen sloop en renovaties). Zie hier wat overwegingen: helpt nesten zoeken bij bescherming?

 

De pagina van de gemeente over de gierzwaluw lijkt te dateren uit de tijd van voor de Wet natuurbescherming. Voor kennis wordt verwezen naar de Soortenstandaard uit 2014 ! (dat is nu Kennisdocument 2017.pdf ). Ernstiger is dat wordt gedaan alsof je zonder je aan de wet te houden maar je gang kunt gaan met renoveren en slopen als je "maar een beetje oplet". En dat je een gierzwaluwnest zelfs kunt vernielen als je naar eigen inzicht maar ergens een vervangende nestkast ophangt. Daarvoor worden zelfs de al jaren, in feite verboden gierzwaluwdakpannen nog aanbevolen !

 

Wettelijk vereist onderzoek door een deskundige is ook niet nodig! De bouwer wordt daarvoor verwezen naar de "natuur in je buurt" kaart. Na wat zoekwerk blijkt dat je een adres kunt intypen waarna een lijst van voorkomende soorten planten en dieren verschijnt, binnen een te kiezen afstand van maximaal 100 meter. Ik heb hem eens getest voor een paar adressen met bekend gierzwaluwnest dat ook in waarneming.nl is ingevoerd.  Er verschijnt een enorme lijst met waarnemingen van tongvarens, zwarte roodstaarten, boomkruipers en koolmezen maar geen of  slechts een enkele gierzwaluw, 90 meter of nog verder weg ! De verbouwer kan zonder maatregelen zijn gang gaan! De gierzwaluwkolonie in het politiebureau aan de Kroonstraat is op deze kaart ook niet te vinden, ondanks vele meldingen in waarneming.nl .

 

Er staat bij dat de kaart niet compleet is, maar de bewering dat na invoeren van een bezet nest op waarneming.nl de soort in de kaart zal verschijnen is dus onjuist.

 

Broedplaatsen in waarneming.nl

Zie waarneming.nl: alle waarnemingen 2023 met code "bezet nest" in Utrecht-stad. Klik op de datum vooraan in de waarnemingsregel voor details.

En hier staan ze op deze kaart. Klik de blauwe dots voor details.

Sommige nestlocaties kun je vinden door de code "nestindicerend gedrag",  "waarschijnlijke nestplaats" of "bezet nest met jongen" te kiezen.

 

Beleid gemeente Utrecht

Net als inmiddels bijna iedere gemeente wil ook Utrecht 'diervriendelijk bouwen en renoveren' bevorderen. Bij nieuwbouw van gemeentepanden, bij scholen en bij projecten op door de gemeente uitgegeven gronden worden daartoe b.v. verplichtingen opgelegd voor het aanbrengen van kunstnesten voor gierzwaluwen. Er functioneert o.a. een Soortenmanagementplan 2016.pdf voor gemeentelijk vastgoed en gebouwen op gemeentelijk uitgegeven grond.

 

Goedkope nestkasten

Vanaf 2007 zijn aan belangstellende bewoners goedkope nestkasten beschikbaar gesteld. Dat begon in 2006 in de wijk Voordorp met een deskundige begeleidende wijkbewoonster, een extern adviseur (die o.a. het kastmodel "Voordorp" ontwierp) en met toepassing van lokgeluid. Er wordt nog steeds goed gemonitord. In 2022 (dus na 16 jaar) waren er 18 van de 74 kasten (verspreid over ca. 40 adressen) bezet.

Over de bezetting van de overige 'gemeentekasten' is niet veel bekend, de adressen zijn niet bijgehouden. Maar ik heb er (naast Voordorp) 20 op 15 adressen teruggevonden.  Bij deze 'gemeentekasten' aan huis werd t/m 2022 geen bezetting geconstateerd.

Uit het onderzoek blijkt overigens ook in het algemeen dat nestkasten aan eigen woonhuis geen succes zijn. Afgezien van de gemeentekasten bleek dat van de overige 120 kasten aan woonhuizen er in 2022 slechts 4 bezet waren, zie bezetting kunstnesten Utrecht 2018-2022.

 

Big 30

De gierzwaluw hoort bij de dertig soorten (flora en fauna) die de gemeente gaat monitoren als indicatoren voor de biodiversiteit in de stad. Zie artikel in DUIC, 3-11-2021. De jaarlijkse zoektochten door vrijwilligers naar gierzwaluwnesten is echter niet omvangrijk en systematisch genoeg om daar iets over voor- of achteruitgang uit af te kunnen leiden.

 

 

 

De stand van zaken wordt daarom beoordeeld aan de hand van de MUS-tellingen; het Meetnet Urbane Soorten van Sovon. Dat zijn drie tellingen per seizoen van het aantal rondvliegende vogels (hoogste aantal dat tijdens 5 minuten tegelijkertijd wordt gezien) op twaalf locaties per "MUS-plot". Dat is een postcodegebied van 4 cijfers.  Een stuk of 10 van de ca. 40 MUS-plots in de gemeente worden nog niet geteld, met name in Lombok, Ondiep en Zuilen. Als je ook wilt "Mussen", zie Project MUS van Sovon.

 

Volgens het duurzaamheidsverslag 2021, p. 21/22 en 25 van de gemeente is de stand van de gierzwaluw, op basis van MUS-tellingen 2007 t/m 2021 in Utrecht ,"stabiel".  Vreemd genoeg wordt ook het aantal beschikbaar gestelde gierzwaluwnestkasten als criterium voor de stand van de biodiversiteit gehanteerd. In 2021 werden volgens het verslag 106 nestkasten (als gevolg van gemeentelijk beleid) "verordonneerd" (dus nog niet geplaatst, laat staan bezet). In mijn database kwamen er in 2021 totaal 123 bij als gevolg van gemeentelijk beleid. Van de 301 gierzwaluwnestkasten die beschikbaar waren als gevolg van gemeentelijk beleid en bij mij bekend en gecontroleerd, waren er in 2022 nog maar 2 bezet. Zie kunstnestbezetting gierwaluwen Utrecht 2018-2022.

 

Big 5 voor Merwedekanaal

Voor de "supergroene", "natuurinclusieve" nieuwbouwwijk Merwedekanaal (6.000 woningen en ook 6.000 "huizen" voor dieren) wordt een "Big Five" nagestreefd (vleermuizen, gierzwaluw, egel, kleine zangvogels en insecten). Zie voor de ontwerpvisie en de aanpak  gesprek met ecologisch ontwerper Gideon Vreeman (voormalig stadsecoloog Utrecht, nu in Amersfoort).

 

 

Overtredingen Wet natuurbescherming

 

De handhaving van de Wet natuurbescherming, Wnb  wordt voor de provincie Utrecht uitgevoerd door rudutrecht.

Het komt nog steeds voor dat het hele jaar beschermde nesten van de gierzwaluw zonder ontheffing van verbodsbepalingen in de Wet Natuurbescherming (Wnb) onbruikbaar worden gemaakt door verbouwingen, sloop of na-isolatie. Dergelijke overtredingen of het onjuist of niet voldoen aan de voorschriften in een ontheffing van die verboden kunnen in de provincie Utrecht gemeld worden op handhaving-wnb@rudutrecht.nl . Voor de melding kan ook een e-formulier gebruikt worden, dat staat hier. Bellen kan 24/7 met 0800-022 5510 , ook als spoed is vereist omdat de werkzaamheden nog gaande zijn.

Meer over wetten, regelgeving en bescherming op: wetten en regels.

 

 

Broedplaatsen Wijk C

 

17 november 2022

Ik woon sinds 29 mei 2020 in Wijk C van de Utrechtse binnenstad, Willemstraat 38 en houd er de broedvogelstand in de gaten.

In de 70 en 80-er jaren van de vorige eeuw is er veel gesloopt in de wijk en het ziet er naar uit dat er nog maar een paar broedpaartjes zijn. In 2022 werden drie adressen met 5-6 nesten gevonden.

 

Broedplaatsen

1. Willemstraat 12, bovenste verdieping in de dakknik, rechts van de dakkapel. Details in waarneming.nl . Invliegers gespot van 2020 t/m 2023.

 

2. Politiebureau Kroonstraat, zijde Paardenveld t.o. parkeergarage. Bovenste verdieping onder betonnen balustrade bij boom. Details op waarneming.nl . In 2021 werd aan die zijde een tweede nest gevonden, in 2022 en 2023 beiden opnieuw.

Verder een paar nesten (2-3?) langs de gevels van het binnenterrein maar dat is niet toegankelijk om de exacte locaties te kunnen vinden. 's Avonds zijn er 10-15 gierzwaluwen actief boven de kolonie en bij het gebouw (giervluchten, bangers, hoge verzamelvluchten). Dat duidt op een stuk of drie-vier nesten. Op 17-7-21 heb ik er een gevonden, gezien vanaf de bovenste galerij, Willemstraat 44f. Zie details met foto en pijl bij nestingang op waarneming.nl.

 

3. Willemstraat 27, links bij regenpijpdoorvoer in dakgoot. Uitvlieger gezien op 17-7-'20, poepjes op straat, zie waarneming.nl . Ook in 2021 t/m 2023 succesvol broedgeval (invliegers gezien, poepjes op straat, reactie op afgespeeld gierzwaluwgeluid).

 

Nestkasten

Onder de Paardenveldbrug, aan de kant van Wijk C,  zijn 11 gierzwaluwneststenen ingemetseld. Ze worden niet benut, ook niet door andere vogels. Onwaarschijnlijk dat ze bedoeld zijn voor gierzwaluwen want die kunnen daar natuurlijk niets mee. Het uitvoerend bouwbedrijf wist er niets over te melden. Iets verder, onder de Marga Klompebrug ter hoogte van Moreelsepark, zitten 14 van die nestkasten.

 

Aan de achterkant van het gebouw van ministerie OCW, aan de Pastoor van Nuenenstraat, zijn in september 2022 tien nestkasten voor de gierzwaluw opgehangen en vier kasten voor de huiszwaluw. Dat was in het kader van puntenverzameling voor het BREEAM duurzaamheidscertificaat. Helaas hangen ze op de zonrijke zuidwestzijde wat bij hittegolven groot gevaar voor sterfte van eieren of jongen betekent. De gebouwbeheerder is geadviseerd ze te verplaatsen naar de noordoostzijde aan de St. Jacobsstraat.

 

Locaties broedplaatsen en nestkasten Wijk C. Klik voor vergroting

 

 

 

Middeleeuwse gierzwaluwkunstnesten

 

Lutherse kerk, Hamburgerstraat 9, 1412

Het is de oudst bekende kolonie van Nederland en volgens de Italiaanse onderzoeker  Mauro Ferri zelfs de oudste kunstnestkolonie van Europa die nu nog is bewoond door gierzwaluwen.

Van de 31 neststenen in de kapel zijn er nog 26 open en bereikbaar; op de kopgevel ZW (5), de kopgevel NO (14) en onder de dakgoot op ZO (7, zichtbaar vanaf binnenterrein, hek dicht om 18 u.). Ze werden tijdens de bouw in 1412 ingemetseld en zijn waarschijnlijk sinds die tijd meer of minder door gierzwaluwen bezet geweest maar het is uiteraard onbekend of er onderbrekingen in de bezetting waren.

Twee stenen zijn dichtgesmeerd en drie lager geplaatste stenen zijn onbruikbaar geworden door er voor gebouwde huizen.

In 2022 waren minstens 21 van de 26  neststenen bezet, zie voor bezettingsdetails hierboven bij bezetting Lutherse kerk en de nummers 3, 4 en 5 in de kunstnestentabel.

 

In juni/juli zie je 's morgens en ' s avonds soms vele tientallen gierzwaluwen boven de kolonie vliegen.

 

De vroegste mij bekende waarnemingen van bezetting dateren uit de 2e wereldoorlog (van binnenuit gezien door Günter Prang, mededeling Marjos Mourmans).  Begin jaren '60 van de 20e eeuw was de zuidwestgevel compleet bedekt door klimop en de vijf neststenen aldaar waren toen niet bruikbaar. Marjos zag begin jaren '90 van binnenuit jonge gierzwaluwen in de nesten.

 

Klimop op zuidwest, 1961

klik voor vergroting

 

 

 

 

 

Bij de restauratie in 1984 zijn de neststenen onderzocht, zie artikel  GBN Gierzwaluwenbulletin 2003-1 p. 10-1 en een verslag van historisch gebouwenonderzoeker Frans Kipp in Jaarboek Monumentenzorg 1996 p. 86-91.

 

De door Kipp vermelde diameter van de invliegopeningen van 3,5 cm is onjuist (zou te klein zijn voor de gierzwaluw); die is ca. 5 cm.

 

 

Tot vorig jaar (2020) belandden vogels (jongen, adulten) regelmatig binnen in de kerk (zelfs vier stuks in 1990). De koster en vrijwillige kerkgidsen lieten ze weer vrij. Ze zijn daarom nu aan de binnenkant met een steen afgesloten en in 2021waren er geen problemen.

 

In een uitgebreide bouwgeschiedenis van klooster en kapel wordt verondersteld dat de kapel misschien in 1476 voor een belangrijk deel is verbouwd. Minimaal kwam er nieuwe dakbedekking op omdat er tolrechten voor de aanvoer van leien betaald zijn, zie bouw- en verbouwgeschiedenis.

 

Elburg, Agnietenklooster

Iets jonger, ca. 1450, is een vergelijkbare neststeenkolonie in het Agnietenklooster in Elburg, die ook nu nog bewoond is. Zie: Agnietenklooster, Elburg.

 

Spreeuwenpot, 1316

 

Een ingemetselde spreeuwenpot in de top van de trapgevel aan de achterkant van Oude Gracht 307 is nog een eeuw ouder. De Leeuwenbergh, bouwjaar 1316-1325, wordt ook genoemd in het artikel van Kipp.

 

Dikke kans dat die heel lang benut is geweest door een gierzwaluw. Maar de pot is bij de restauratie in 1985 verwijderd (zat bij zwarte rondje op de foto). De twee bovenste grote vierkante gaten? zijn nieuw. De twee nog wat grotere duivenkasten eronder, met opstapje onder de opening, zaten er 700 jaar geleden ook al.

Er zitten in buurgebouwen nog steeds een paar nesten want er vliegen geregeld 10-15 gierzwaluwen boven de wijk en een buurman zag er in 2019 of 2020 eentje bij een regenpijp in de dakgootbekisting verdwijnen.

 

Jonge gierzwaluwen voor consumptie 

 

Mauro Ferri onderzocht historische kunstnestkolonies van gierzwaluwen die sinds de 13e eeuw werden gebruikt voor het oogsten van de jonge vogels voor consumptie, zoals mussen, spreeuwen, duiven, gierzwaluwen, maar ook voor het plezier van vogels rond het huis of kasteel.

 

Publicaties van Mauro Ferri met data en veel foto's:

-- Historische kunstnesten voor oogsten vogelvoedsel, 2018 p. 217-239 (E)

-- Presentatieslides van lezing 2018 over "gierzwaluwtorens sinds de middeleeuwen" (E)

 

 

Eerste broedgeval Utrecht - Leidsche Rijn

 

Update 17 juli 2020

In 1998 werden de eerste huizen gebouwd in Leidsche Rijn, westelijk van de A2 tussen Vleuten en De Meern. In 2016 had ik daar al eens een paar keer naar broedplaatsen gezocht maar geen indicaties gevonden. Maar op 9 juli 2017 zag ik vanuit de woning van mijn zuster aan het Aureliahof in het wijkje De Kersentuin een gierzwaluw langs vliegen met die karakteristieke, schuin naar boven gaande, "waggelvlucht" van adulte vogels die het nest verlaten. Dat moest op een nest wijzen ! Navraag bij bewoners leverde op dat iemand op 21 mei op een van de torens (5 woonlagen met kap) een vogel naar binnen had zien gaan. De volgende avond kon het nest bevestigd worden met om 22.00 u. een invlieger in de hoek van een ondersteunende H-balk onder het dakoverstek van de bovenste woning op nr. 53. Sindsdien is het nest elk jaar bezet en in 2021 lijkt er uitbreiding geweest of aanstaande? want er vlogen regelmatig groepjes langs de gevels. Bewoners zijn nu bezig om een aantal nestkasten aan de gevel te hangen.

 

In het eco-wijkje met o.a. erg veel zonnepanelen dat in 2003 gebouwd werd door een bewonersvereniging werden in de dakgootbekisting een stuk of 20 nestkasten voor gierzwaluwen aangelegd. In 2010 en 2011 werden er lokgeluiden afgespeeld maar men dacht dat dit geen succes heeft gehad. De nestkasten raakten nooit bezet, waarschijnlijk door te lage plek en moeilijk aanvliegbaar. Maar het zou kunnen dat de lokgeluiden toch dit veel hoger gesitueerde nest, ca. 50 meter van de afspeelplek, hebben opgeleverd.

Het is niet bekend hoe lang het nest al bezet is en het zal ook nooit zeker worden of dit echt het eerste van Leidsche Rijn is (zie ook hieronder bij het tweede nest). Of er in De Kersentuin snel meer volgen is twijfelachtig. Er zijn op het oog maar twee soortgelijke nestplaatsen op twee andere torens beschikbaar. Maar elders in de wijk zullen ze op den duur ongetwijfeld wat weten te vinden. Met de veroudering komen de gierzwaluwen.

 

Tweede nest in Leidsche Rijn ontdekt

Pas in 2021 werd het tweede nest in Leidsche Rijn gevonden, in de wijk Terwijde nabij NS-station Leidsche Rijn.  

 

Jolanda Panis van de gemeentelijke Utrechtse gierzwaluwengroep "Gierzwaluw030" zag op 11 juli 2021 een groepje 'bangers" in de Meredith Willsonstraat en al vrij snel daarop een invlieger op nr. 83. Een week later zag ik er ook een naar binnen knallen. Op de stoep eronder waren de typische keutels van jongen te zien, dus er was dat jaar een succesvol broedgeval.

 

Het wijkje laagbouwhuizen dateert van 2007. De bewoners wisten niets van het nest en dus ook niet of er al langer werd gebroed. Het type nestplek in de hoek van de betimmering komt bij alle woningen voor. Dat zou dan gunstig zijn voor de vorming van een kleine kolonie. De bewoner heeft regelmatig groepjes boven de wijk gezien en bij de overburen ook aanhakers en mogelijk een invlieger. Het lijkt waarschijnlijk dat er al meerdere nesten zijn en dat de eerste in dit buurtje al wat ouder is, maar in 2022 kon ik ze nog niet vinden.

 

In 179 kunstnesten (meest neststenen) in Leidsche Rijn zijn t/m 2022 nog geen broedgevallen gevonden.

 

- Waarnemingen gierzwaluw Leidsche Rijn op waarneming.nl .

 

 

Jaap Langenbach

Willemstraat 38

3511 RK Utrecht

06-3849 7474

jaaplangenbach@ziggo.nl