Nesten zoeken in Utrecht

Update 25 mei 2025

In 2014/2015 werden tijdens de gemeentebrede inventarisatie t.b.v. de opstelling van een SMP (soortenmanagementplan) 260 broedplaatsen gevonden. Het totale broedbestand werd toen door Sovon op basis van Vogelatlas en MUS-tellingen geschat op 1.825 paar (3.200-4.100 individuen, zie SMP 2016.pdf p. 27 ). Ook in de jaren daarna werden tellingen georganiseerd door de gierzwaluwenwerkgroep van Utrecht Natuurlijk, maar de laatste jaren wordt er niet veel meer gezocht. Zie alle waarnemingen vanaf 2023 met code "bezet nest" in Utrecht-stad. In het nieuwe Soortenmanagementplan 2024 wordt de populatie sindsdien als "stabiel" en op ca. 1.500 broedparen ingeschat. Maar "niet alle locaties zijn nog in beeld" (p.12). De staat van instandhouding wordt als gevolg van de druk door herontwikkeling, renovatie en verduurzaming als "matig ongunstig" beoordeeld.

Gierzwaluwtrend Utrecht 2007-2023. Bron: SMP-2024

Gierzwaluwtrends 2007-2024, Bron: Duurzaamheidsverslag Utrecht 2024.

Generieke ontheffing verleend

Op basis van dit nieuwe Soortmanagementplan 2024. werd door de provincie in april 2024 een generieke ontheffing verleend van de verbodsbepalingen volgens artikelen 3.1 lid 2 van de Wet Nauurbescherming (Wnb) voor de gierzwaluw en de huismus, voorzover dit betreft het beschadigen van de nestplaatsen. Ook voor het aantasten van verblijfplaatsen van zes vleermuizensoorten werd ontheffing verleend (art. 3.5 lid 1,2,4 van Wnb).

De ontheffing geldt voor sloop/nieuwbouw, isolatie van dak of gevel, renovatie, het plaatsen van dakkapel, dakraam, opbouw of aanbouw, geldt voor de gehele bebouwde kom en is geldig tot april 2034.

De ontheffingsgebruiker (gemeente, woningcorporaties, particulieren en andere gebouweigenaren) is verplicht de werkzaamheden natuurvriendelijk en natuurinclusief uit te voeren. Bij alle werkzaamheden die onder de ontheffing vallen moeten voorzieningen worden getroffen voor gierzwaluw, huismus en vleermuizen, tenzij die al voldoende aanwezig zijn. In het SMP: "In elk project waar gebouwd wordt eisen we nestgelegenheid voor gebouwbewonende soorten. De eis is 1 verblijfplaats per woning en 1 verblijfplaats per 75 m2 bedrijfsvloeroppervlakte (Bvo)."

Als er toch onverhoopt dieren tijdens de werkzaamheden aanwezig blijken te zijn moeten die direct worden stopgezet.

Alle gerealiseerde voorzieningen moeten geregistreerd worden in de 'salderingsboekhouding'. Resultaten van salderingsboekhouding en monitoring moeten jaarlijks bij de provincie worden bezorgd. De gemeente publiceert ze in het Duurzaamheidsverslag (in het Duurzaamheidsverslag Utrecht 2024 nog geen woord daarover).

Elke vijf jaar moet een monitoringsresultaat op populatieniveau worden bezorgd.

Met de woningcorporaties is in een aparte samenwerkingsovereenkomst nog afgesproken dat bij planmatig (klein) onderhoud, zoals schilderwerk (wat niet is geregeld in het SMP), per 10 woningen een voorziening per soort wordt geplaatst.

Als uit de MUS-tellingen voor huismus en gierzwaluw blijkt dat de trend negatief afwijkt van het gemiddelde van andere grote steden worden er mogelijk extra maatregelen genomen.

Alle ontheffinggebruikers moeten werken volgens de ecologische werkprotocollen van het SMP (die worden toegevoegd aan de verleende Omgevingsvergunning), met uitzondering van particulieren die een grondgebonden woning willen verduurzamen. Zij moeten verduurzamen met een bedrijf dat 'natuurvriendelijk isoleren' gecertificeerd is en werken volgens de methodiek van het PRE-SMP (zie hieronder). Voor informatie verwijst de gemeente naar de pagina natuurvriendelijk isoleren van "Jouw huis slimmer" (aug. 2023; een gemeenschappelijke site van Utrechtse gemeenten over huisisolatie). Aan het eind van die pagina staat een link naar de site over natuurvriendelijk isoleren - woningeigenaar. Op deze gemeentepagina over diervriendelijk bouwen (verouderd?) staat ook nog wat over de procedure voor particulieren.

Particulieren met een ander type woning moeten werken volgens het ecologisch werkprotocol van het SMP. Er wordt nog gewerkt aan het automatiseren van de bepaling van het toe te passen werkprotocol, zodat dit makkelijk bij de verleende omgevingsvergunning kan worden gevoegd.

De nieuwe ontheffing is het vervolg op de ontheffing volgens het twee jaar geldige voorafgaande PRE-SMP (geldig van april '22-april '24).

Ik heb de binnenstad in 2023 en 2024 gedaan maar stop ermee. De 30 stuks van 2024 betroffen vooral een vrij hoog vliegende verzamelgroep van 24 stuks aan de Springweg. Als je zo'n groep mist, kan het aantal dus gelijk aanzienlijk lager zijn. Er zijn meer bedenkingen bij de methode, zie twijfels over MUS.

Duurzaamheidsverslag 2024

Dit jaar ook geen informatie over geplaatste of geplande kunstnestprojecten. Alleen de trends volgens MUS van gierzwaluw (zie hierboven), huismus en vleermuizen.

'Natuurlijke' broedplaatsen

1. Willemstraat 12, bovenste verdieping in de dakknik, rechts van de dakkapel. Details in waarneming.nl . Invliegers gespot van 2020 t/m 2025.

2. Politiebureau Kroonstraat

Aan de kant van Paardenveld t.o. parkeergarage op de bovenste verdieping onder betonnen 'vensterbanken' zitten een drietal nesten. Zie 1e vondst op waarneming.nl .

In 2021 werd aan die zijde een tweede nest gevonden, in 2022 en 2023 beiden opnieuw en op 24 mei 2023 een nieuw derde nest aan de linkerkant (foto). Allemaal in 2024 ook bezet. In 2025 minstens 2.

Verder zitten er een paar nesten langs de gevels van het binnenterrein. Dat is niet toegankelijk om de exacte locaties te kunnen vinden. 's Avonds zijn er 10-15 gierzwaluwen actief boven de kolonie (giervluchten, bangers, hoge verzamelvluchten). Dat duidt op een stuk of drie-vijf nesten. Op 17-7-21 heb ik er een gevonden, gezien vanaf de bovenste galerij, Willemstraat 44f. Zie details met foto en pijl bij nestingang op waarneming.nl.

3. Willemstraat 27, links bij regenpijpdoorvoer in dakgoot. Uitvlieger gezien op 17-7-'20, poepjes op straat, zie waarneming.nl . Ook in 2021 t/m 2025 broedgeval (invliegers gezien, poepjes op straat, reactie op afgespeeld gierzwaluwgeluid).

Geen bezette nestkasten

Catharijnesingel

Onder de Paardenveldbrug, aan de kant van Wijk C,  zijn 11 gierzwaluwneststenen ingemetseld. Ze worden niet benut, ook niet door andere vogels. Onwaarschijnlijk dat ze bedoeld zijn voor gierzwaluwen want die kunnen daar natuurlijk niets mee. Het uitvoerend bouwbedrijf wist er niets over te melden. Verderop, onder de Marga Klompebrug ter hoogte van Moreelsepark, zitten ook 14 van die nestkasten.

Pastoor van Nuenstraat

Aan de achterkant van het ministerie OCW, aan de Pastoor van Nuenenstraat, zijn in september 2022 tien nestkasten voor de gierzwaluw opgehangen. Dat was in het kader van puntenverzameling voor het BREEAM duurzaamheidscertificaat. Helaas hangen ze op de zonrijke zuidwestzijde wat bij hittegolven groot gevaar voor sterfte van eieren of jongen betekent. De gebouwbeheerder is gevraagd ze te verplaatsen naar de noordoostzijde aan de St. Jacobsstraat maar op dat verzoek kwam geen reactie.

In 2024 was er activiteit van nestelende spreeuwen.

Locaties broedplaatsen en nestkasten Wijk C. Klik voor vergroting

Middeleeuwse gierzwaluwkunstnesten

Lutherse kerk, Hamburgerstraat 9, 1412

Het is de oudst bekende kolonie van Nederland en volgens de Italiaanse onderzoeker  Mauro Ferri zelfs de oudste kunstnestkolonie van Europa die nu nog is bewoond door gierzwaluwen.

Van de 31 neststenen in de kapel zijn er nog 26 open en bereikbaar; op de kopgevel ZW (5), de kopgevel NO (14) en onder de dakgoot op ZO (7, zichtbaar vanaf binnenterrein, hek dicht om 18 u.). Ze werden tijdens de bouw in 1412 ingemetseld en zijn waarschijnlijk sinds die tijd meer of minder door gierzwaluwen bezet geweest maar het is uiteraard onbekend of er onderbrekingen in de bezetting waren.

Twee stenen zijn dichtgesmeerd en drie lager geplaatste stenen zijn onbruikbaar geworden door er voor gebouwde huizen.

In 2023 waren minstens 24 van de 26  neststenen bezet, zie voor bezettingsdetails bij bezetting Lutherse kerk.

In juni/juli zie je 's morgens en ' s avonds soms vele tientallen gierzwaluwen boven de kolonie vliegen.

De vroegste mij bekende waarnemingen van bezetting dateren uit de 2e wereldoorlog (van binnenuit gezien door Günter Prang, mededeling Marjos Mourmans).  Begin jaren '60 van de 20e eeuw was de zuidwestgevel compleet bedekt door klimop en de vijf neststenen daar waren toen niet bruikbaar. Marjos zag begin jaren '90 van binnenuit jonge gierzwaluwen in de nesten.

Klimop op zuidwest, 1961, klik voor vergroting

Bij de restauratie in 1984 zijn de neststenen onderzocht, zie artikel  GBN Gierzwaluwenbulletin 2003-1 p. 10-1 en een verslag van historisch gebouwenonderzoeker Frans Kipp in Jaarboek Monumentenzorg 1996 p. 86-91.

De door Kipp vermelde diameter van de invliegopeningen van 3,5 cm is onjuist (zou te klein zijn voor de gierzwaluw); die is ca. 5 cm.

Tot vorig jaar (2020) belandden vogels (jongen, adulten) regelmatig binnen in de kerk (zelfs vier stuks in 1990). De koster en vrijwillige kerkgidsen lieten ze weer vrij. Ze zijn daarom nu aan de binnenkant met een steen afgesloten en in 2021 waren er geen problemen.

In een uitgebreide bouwgeschiedenis van klooster en kapel wordt verondersteld dat de kapel misschien in 1476 voor een belangrijk deel is verbouwd. Minimaal kwam er nieuwe dakbedekking op omdat er tolrechten voor de aanvoer van leien betaald zijn, zie bouw- en verbouwgeschiedenis.

Elburg, Agnietenklooster

Iets jonger, ca. 1450, is een vergelijkbare neststeenkolonie in het Agnietenklooster in Elburg, die ook nu nog bewoond is. Zie: Agnietenklooster, Elburg.

Zwolse kunstnesten sinds 1466 

In het historische bestuurspand van Zwolle , De Wheeme, Lombardstraat 4, broedden sinds de bouw in 1490 gierzwaluwen in daarvoor aangebrachte plavuizen met ronde gaten in de steigergaten. Die zitten ook in de Bethlehemkerk maar huidige bezetting is onbekend. In de Broerenkerk van 1466 zijn er "5-10 bezet" volgens Avifauna Zwolle). Zie bericht 2000 in De Swollenaar.

Spreeuwenpot, 1316

Een ingemetselde spreeuwenpot in de top van de trapgevel aan de achterkant van Oude Gracht 307 is nog een eeuw ouder. De Leeuwenbergh, bouwjaar 1316-1325, wordt ook genoemd in het artikel van Kipp.

Dikke kans dat die heel lang benut is geweest door een gierzwaluw. Maar de pot is bij de restauratie in 1985 verwijderd (zat bij zwarte rondje op de foto). De twee bovenste grote vierkante gaten? zijn nieuw. De twee nog wat grotere duivenkasten eronder, met opstapje onder de opening, zaten er 700 jaar geleden ook al.

Er zitten in buurgebouwen nog steeds een paar nesten want er vliegen geregeld 10-15 gierzwaluwen boven de wijk en een buurman zag er in 2019 of 2020 eentje bij een regenpijp in de dakgootbekisting verdwijnen.

Jonge gierzwaluwen voor consumptie 

Mauro Ferri onderzocht historische kunstnestkolonies van gierzwaluwen die sinds de 13e eeuw werden gebruikt voor het oogsten van de jonge vogels voor consumptie, zoals mussen, spreeuwen, duiven, gierzwaluwen, maar ook voor het plezier van vogels rond het huis of kasteel.

Publicaties van Mauro Ferri met data en veel foto's:

- Historische kunstnesten voor oogsten vogelvoedsel, 2018 p. 217-239 (E)

- Presentatieslides van lezing 2018 over "gierzwaluwtorens sinds de middeleeuwen" (E)

Jaap Langenbach