|
Nesten zoeken in Utrecht
Update 25 mei 2025
In 2014/2015 werden tijdens de gemeentebrede
inventarisatie t.b.v. de opstelling van een SMP (soortenmanagementplan) 260
broedplaatsen gevonden. Het totale broedbestand werd toen door Sovon op basis van
Vogelatlas en MUS-tellingen geschat op 1.825 paar (3.200-4.100 individuen,
zie
SMP 2016.pdf
p. 27 ).
 Ook in de jaren daarna werden tellingen
georganiseerd door de
gierzwaluwenwerkgroep van Utrecht
Natuurlijk, maar de laatste jaren wordt er niet veel meer
gezocht. Hiernaast alle 77 waarnemingen in 2025 t/m 2 juli, waarvan 25 in een
nestkast. Zie
alle
waarnemingen vanaf 2023 met code
"bezet nest"
in Utrecht-stad.
In het nieuwe
Soortenmanagementplan 2024 wordt
de populatie sindsdien als "stabiel" en op ca. 1.500 broedparen ingeschat. Maar "niet alle
locaties zijn nog in beeld" (p.12).
De staat van instandhouding wordt als gevolg van de druk door herontwikkeling,
renovatie en verduurzaming als "matig ongunstig" beoordeeld.
Gierzwaluwtrend Utrecht 2007-2023. Bron: SMP-2024
Gierzwaluwtrends 2007-2024, Bron:
Duurzaamheidsverslag Utrecht 2024.
Opmerkelijk is dat Sovon in 2024 een vrij ernstige dip ziet naar ca. 45% t.o.v.
2007. Als het waar is dat niet alleen de MUS-telling de basis voor deze trend is
maar ook de zoekinspanning van vrijwilligers (wat de gemeente in de toelichting
in het Duurzaamheidsverslag veronderstelt:
"De oorzaak van de uitschieter naar beneden van 2024 in niet bekend. Het kan een waarnemerseffect zijn. Bijvoorbeeld dat er minder tellingen zijn gedaan of door
minder ervaren vrijwilligers.") dan kan dat wel kloppen. Ik heb in
2024 nauwelijks gevonden nesten ingevoerd, alleen een paar bezette nestkasten.
Ook anderen niet. En in 2023 (90% in de Sovon-trend) voerde ik juist heel veel nesten in (alleen al 159 bezette kunstnesten). Het is
onduidelijk wat de invloed van de waarnemersintensiteit is (ik ken de input
vanuit Sovon niet), maar als die zo
groot kan zijn als de gemeente veronderstelt betreft het dus waardeloze
statistiek omdat het dan gebaseerd zou zijn op willekeurig, onsystematisch onderzoek.
De grafiek (t/m 2023) is de beleidsbasis in het soortenmanagementplan 2024.
In het SMP staat op p. 40: "Omdat de vogels
door hun fysiologie en wijze van vliegen sterk beperkt zijn in het zoeken en
vinden van geschikte nestplaatsen, is er naar verwachting een tekort aan
nestplaatsen voor de lokale populatie".
En: "Door
een zorgvuldige omgang met bestaande nestplaatsen bij herontwikkeling,
verduurzaming en renovaties, het aanbrengen van nieuwe nestplaatsen (zowel in
oud- als nieuwbouw) kan naar verwachting met weinig moeite voor een verbetering
van de lokale gierzwaluwpopulatie worden gezorgd". Het optimisme over het
effect van het beleid is onbegrensd maar stoelt niet op evaluatie van de
praktijkresultaten.
Beschikbare kunstnesten (3.009 in 2025, voorzover bij
mij bekend) en de bezetting in 2023 (7,4% van 2.137 gecontroleerde nestkasten) staan op:
Bezetting kunstnesten Utrecht 2018-2025.
Generieke ontheffing verleend
Op basis van dit nieuwe
Soortmanagementplan 2024. werd door de provincie in april 2024
een generieke ontheffing
verleend van de verbodsbepalingen volgens artikelen 3.1
lid 2 van de Wet Nauurbescherming (Wnb) voor de
gierzwaluw en de huismus, voorzover dit betreft het beschadigen van de
nestplaatsen. Ook voor het aantasten van
verblijfplaatsen van
zes vleermuizensoorten werd ontheffing verleend (art.
3.5 lid 1,2,4 van Wnb).
De ontheffing geldt voor sloop/nieuwbouw, isolatie
van dak of gevel, renovatie, het plaatsen van dakkapel, dakraam, opbouw of
aanbouw, geldt voor de gehele bebouwde kom en
is geldig tot april 2034.
De ontheffingsgebruiker (gemeente,
woningcorporaties, particulieren en andere gebouweigenaren) is verplicht de
werkzaamheden natuurvriendelijk en natuurinclusief uit te voeren. Bij alle
werkzaamheden die onder de ontheffing vallen moeten voorzieningen worden
getroffen voor gierzwaluw, huismus en vleermuizen, tenzij die al voldoende
aanwezig zijn. In het SMP: "In elk project waar gebouwd wordt eisen we
nestgelegenheid voor gebouwbewonende soorten. De eis is 1 verblijfplaats per
woning en 1 verblijfplaats per 75 m2 bedrijfsvloeroppervlakte (Bvo)."
Als er toch onverhoopt dieren tijdens de
werkzaamheden aanwezig blijken te zijn moeten die direct worden stopgezet.
Alle gerealiseerde voorzieningen moeten geregistreerd worden in
de 'salderingsboekhouding'. Resultaten van salderingsboekhouding en
monitoring moeten jaarlijks bij de provincie worden bezorgd. De gemeente
publiceert ze in het Duurzaamheidsverslag (in het
Duurzaamheidsverslag Utrecht 2024
nog geen woord daarover).
Elke vijf jaar moet
een monitoringsresultaat op populatieniveau worden bezorgd.
Met de woningcorporaties is in een aparte
samenwerkingsovereenkomst nog afgesproken dat bij planmatig (klein) onderhoud,
zoals schilderwerk (wat niet is geregeld in het SMP), per 10 woningen een
voorziening per soort wordt geplaatst.
Als uit de MUS-tellingen voor huismus en
gierzwaluw blijkt dat de trend negatief afwijkt van het gemiddelde van andere
grote steden worden er mogelijk extra maatregelen genomen.
Alle
ontheffinggebruikers moeten werken volgens de ecologische werkprotocollen van
het SMP (die worden toegevoegd aan de verleende Omgevingsvergunning), met
uitzondering van particulieren die een grondgebonden woning willen verduurzamen.
Zij moeten verduurzamen met een bedrijf dat 'natuurvriendelijk isoleren'
gecertificeerd is en werken volgens de methodiek van het PRE-SMP (zie
hieronder).
Voor
informatie verwijst de gemeente naar de pagina
natuurvriendelijk isoleren van
"Jouw huis slimmer"
(aug. 2023; een gemeenschappelijke site van Utrechtse gemeenten over huisisolatie). Aan het
eind van die pagina staat een link naar
de site over
natuurvriendelijk isoleren -
woningeigenaar. Op deze
gemeentepagina over
diervriendelijk bouwen (verouderd?)
staat ook nog wat over de procedure voor particulieren.
Particulieren met een ander type woning
moeten werken volgens het ecologisch werkprotocol van het SMP. Er wordt nog
gewerkt aan het automatiseren van de bepaling van het toe te passen werkprotocol,
zodat dit makkelijk bij de verleende omgevingsvergunning kan worden gevoegd.
De nieuwe ontheffing is het vervolg op de ontheffing
volgens het twee jaar geldige voorafgaande PRE-SMP (geldig van april '22-april '24).
Ontheffing PRE-SMP voor particuliere woningeigenaren
bij na-isolatie
De gemeente kreeg in het kader van de provinciale
PRE-SMP-regeling op 28 april 2022
een ontheffing voor na-isolatie van particulier grondgebonden woningbezit.
Het was een ontheffing voor twee
jaar van het verbod volgens art. 3.1 , 2e lid, van de Wet natuurbescherming, te
weten het "opzettelijk beschadigen en vernielen van nesten en rustplaatsen van
de huismus en de gierzwaluw" voor particuliere grondgebonden woningen van voor
1992 met een energielabel C t/m G.
Deze regeling is inmiddels vervangen door een
nieuwe ontheffing op basis van het nieuwe SMP (zie hierboven).
Particulieren die een grondgebonden woning
verduurzamen moeten ook nu nog houden aan de systematiek van het PRE-SMP
('natuurvriendelijk isoleren') . Zie ook
overzicht stand van zaken Pre-SMP
van Utrechtse gemeenten.
Gemeentelijke gierzwaluwkaart
De resultaten van het nesten zoeken zijn verwerkt in deze
gemeentekaart-gierzwaluwen.
Het is een kaart met "nestindicatieve
waarnemingen per blok van 100*100 m." Je kunt dus niet zien of er een
nest in een bepaald pand zit.
Klik op de hokjes voor "aantal waarnemingen",
"aantal nestindicerend gedrag" en "aantal bezet nest".
Let maar niet op de kleurcoderingen; roder
is niet beter, want de kleur kan op het aantal nesten slaan maar ook op het
aantal vogels tijdens "nestindicerende gedrag". Ook de aantallen kloppen
lang niet altijd. Veel te veel bezette nesten in sommige jaren bijvoorbeeld bij Hartingstraat
/ v. Schendelstraat, Hamburgerstraat en in de Rivierenwijk. (Deels dubbele
waarnemingen van hetzelfde nest). Er
wordt geen onderscheid gemaakt tussen 'natuurlijke' nesten en kunstnesten.
Andere gemeentelijke gierzwaluwnestenkaarten
-
gierzwaluwnestenkaart
van Amsterdam
- gierzwaluwkaart Zeist, 2019
(nesten, overvliegend, gierend)
-
nestenkaart
gierzwaluw Amersfoort, Situatie 2016 - 2018.
Broedplaatsen in waarneming.nl
Zie waarneming.nl:
alle
waarnemingen 2025 met code "bezet nest"
in Utrecht-stad.
Bovenin kan voor andere jaren/perioden gekozen worden.
Met mouse-over op het tekstblokje aan het eind van de regel kun je
gemakkelijk toelichtingen lezen zonder de waarnemingspagina erover te
openen.
Klik op de datum vooraan in de waarnemingsregel voor
details.
En hier staan de gevonden nesten in 2023 als blauwe dots
op kaart.
Klik de blauwe dot voor details.
Sommige nestlocaties kun je vinden door de code
"nestindicerend gedrag", "waarschijnlijke nestplaats" of "bezet nest
met jongen" te kiezen. De laatste jaren worden er nog nauwelijks
natuurlijke nesten ingevoerd.
Goedkope nestkasten
Vanaf 2007 zijn aan
belangstellende bewoners goedkope nestkasten beschikbaar gesteld. Dat begon in 2006
in de wijk Voordorp met
een deskundige begeleidende wijkbewoonster, een extern adviseur (die o.a.
het kastmodel "Voordorp" ontwierp) en met
toepassing van lokgeluid. Er wordt nog steeds goed gemonitord. In 2023 (dus na
16 jaar) waren er 15 van de 74 kasten (verspreid over ca. 45 adressen) bezet.
Over de bezetting van de overige
'gemeentekasten' is niet veel bekend, de adressen zijn niet bijgehouden.
Maar ik heb er (naast Voordorp) 21 op 16 adressen teruggevonden.
Daarvan was er in 2023 eentje bezet.
Het blijkt overigens ook in het
algemeen dat nestkasten aan eigen woonhuis geen succes zijn. Afgezien van
Voordorp bleek dat van de totaal 163 kasten aan woonhuizen in Utrecht er in 2023
slechts 8 bezet waren, zie
bezetting
kunstnesten Utrecht 2018-2023.
Hier meer over
"hier en daar een kast werkt
meestal niet".
Big 30
De gierzwaluw hoort bij de dertig soorten (flora en fauna) die de gemeente gaat monitoren als indicatoren
voor
de biodiversiteit in de stad. Zie artikel in
DUIC, 3-11-2021.
De zoektochten door vrijwilligers naar gierzwaluwnesten is
echter niet omvangrijk en systematisch genoeg om daar iets over voor- of
achteruitgang uit af te kunnen leiden.
De stand van zaken wordt daarom beoordeeld aan de
hand van de MUS-tellingen; het Meetnet Urbane Soorten van Sovon. Dat zijn drie
tellingen per seizoen van het aantal rondvliegende vogels (hoogste aantal dat
tijdens 5 minuten tegelijkertijd wordt gezien of gehoord) op twaalf locaties per
"MUS-plot". Dat is een postcodegebied van 4 cijfers.
Ik heb de binnenstad in 2023 en 2024 gedaan maar stop ermee. De 30 stuks van 2024 betroffen
vooral een vrij hoog vliegende verzamelgroep van 24 stuks aan de Springweg. Als
je zo'n groep mist, kan het aantal dus gelijk aanzienlijk lager zijn. Er zijn
meer bedenkingen bij de methode, zie
twijfels over MUS.
Een stuk of 10 van de ca. 40
MUS-plots in de gemeente worden nog niet geteld. Als je wilt
"Mussen", zie
Project MUS van Sovon
voor het claimen van een telroute.
Volgens het
duurzaamheidsverslag 2021, p.
21/22 en 25 is de
stand van de gierzwaluw, op basis van MUS-tellingen in Utrecht ,"stabiel".
Duurzaamheidsverslag 2022
In het verslag over 2022 staat op p. 24 e.v.
dat de trend van de gierzwaluw in Utrecht nog steeds "stabiel" is, maar wel op
80% van het niveau van 2007. De landelijke trend is licht dalend met een
jaarlijkse afname van minder dan 5%.
Duurzaamheidsverslag 2023
Dit jaar wordt er geen verslag gedaan over de beschikbaar gekomen nestkasten in
het kader van natuurvriendelijk bouwen omdat daar geen voldoende betrouwbare
gegevens voor beschikbaar zijn. De cijfers worden volgend jaar bekend gemaakt.
Over de broedvogelstand wordt in het
verslag hoofdstuk 5.3 - gierzwaluw
gesteld dat die in 2023 wederom stabiel zou
zijn, namelijk 90% ten opzichte van startjaar 2007.
Duurzaamheidsverslag 2024
Dit jaar ook geen informatie over geplaatste of
geplande kunstnestprojecten. Alleen de trends volgens MUS van gierzwaluw (zie
hierboven), huismus en vleermuizen.
Big 5 voor Merwedekanaal
Voor de "supergroene", "natuurinclusieve"
nieuwbouwwijk Merwedekanaal (6.000 woningen en ook 6.000 "huizen" voor dieren) wordt een
"Big Five" nagestreefd (vleermuizen, gierzwaluw, egel, kleine zangvogels en
insecten). Zie voor de ontwerpvisie en de aanpak
gesprek met ecologisch ontwerper Gideon
Vreeman (voormalig stadsecoloog Utrecht,
nu in Amersfoort). Begin maart 2025 is de bouw van deze wijk (vrijwel
energieneutraal met warmte uit het kanaal, eigen opwek/opslag van stroom en autovrij)
gestart. Zie
bericht DUIC.
Overtredingen Wet
natuurbescherming
De handhaving van de Omgevingswet
wordt voor de provincie Utrecht uitgevoerd door
rud utrecht.
Het komt nog steeds voor dat het hele jaar
beschermde nesten van de gierzwaluw zonder ontheffing van verbodsbepalingen
onbruikbaar worden gemaakt door
verbouwingen, sloop of na-isolatie. Dergelijke overtredingen of het niet of onjuist
voldoen aan de voorschriften in een ontheffing kunnen in de
provincie Utrecht gemeld worden op
handhaving-wnb@rudutrecht.nl
. Voor de melding kan ook een e-formulier gebruikt worden,
dat staat hier.
Bellen kan 24/7 met 0800-022 5510 als spoed is vereist omdat de
werkzaamheden nog gaande zijn.
Meer over wetten, regelgeving en bescherming op:
wetten en regels.
Broedplaatsen Wijk C
Ik woon sinds 29 mei 2020 in Wijk C van de
Utrechtse binnenstad, Willemstraat 38 en houd er de broedvogelstand in de
gaten.
In de 70 en 80-er jaren van de vorige eeuw is
er veel gesloopt in de wijk zonder te voorzien in alternatieve nestplaatsen
waardoor er nog maar een paar
broedpaartjes over zijn. Er zijn nog drie nestadressen met totaal 8-9 nesten.
'Natuurlijke' broedplaatsen
1. Willemstraat 12, bovenste verdieping in de
dakknik, rechts van de dakkapel.
Details in
waarneming.nl .
Invliegers gespot van 2020 t/m 2025.
2. Politiebureau Kroonstraat
Aan de kant van Paardenveld t.o. parkeergarage op de bovenste verdieping onder betonnen
'vensterbanken' zitten een drietal nesten.
Zie 1e vondst op waarneming.nl .
In 2021 werd aan die zijde een tweede nest gevonden, in 2022 en 2023 beiden
opnieuw en op 24 mei 2023 een nieuw derde nest aan de linkerkant (foto).
Allemaal in 2024 ook bezet. In 2025 minstens 2.
Verder zitten er een paar
nesten langs de gevels van het binnenterrein. Dat is niet toegankelijk
om de exacte locaties te kunnen vinden. 's Avonds zijn er 10-15 gierzwaluwen actief boven
de kolonie (giervluchten, bangers, hoge verzamelvluchten). Dat duidt op
een stuk of drie-vijf nesten. Op 17-7-21 heb ik er een gevonden, gezien vanaf de
bovenste galerij, Willemstraat 44f. Zie
details met foto en pijl bij
nestingang op waarneming.nl.
3. Willemstraat 27, links bij
regenpijpdoorvoer in dakgoot. Uitvlieger gezien op 17-7-'20, poepjes op
straat, zie waarneming.nl
. Ook in 2021 t/m 2025 broedgeval (invliegers gezien, poepjes op
straat, reactie op afgespeeld gierzwaluwgeluid).
Geen bezette nestkasten
Catharijnesingel
Onder de
Paardenveldbrug,
aan de kant van Wijk C, zijn 11 gierzwaluwneststenen
ingemetseld. Ze worden niet benut, ook niet door andere vogels.
Onwaarschijnlijk dat ze bedoeld zijn voor gierzwaluwen want die kunnen
daar natuurlijk niets mee. Het uitvoerend bouwbedrijf wist er niets over te
melden. Verderop, onder de Marga Klompebrug ter hoogte van Moreelsepark,
zitten ook 14 van die nestkasten.
Pastoor van Nuenstraat
Aan de achterkant van het ministerie OCW,
aan de Pastoor van Nuenenstraat,
 zijn in september 2022 tien nestkasten voor de gierzwaluw
opgehangen. Dat was in het kader van
puntenverzameling voor het BREEAM duurzaamheidscertificaat.
Helaas
hangen ze op de zonrijke zuidwestzijde wat bij hittegolven groot gevaar voor sterfte van
eieren of jongen betekent. De gebouwbeheerder is gevraagd
ze te verplaatsen naar de noordoostzijde aan de St. Jacobsstraat maar op dat
verzoek kwam geen reactie.
In 2024 was er activiteit van nestelende spreeuwen.
 Locaties broedplaatsen
en nestkasten Wijk C. Klik voor vergroting
Middeleeuwse gierzwaluwkunstnesten
Lutherse kerk, Hamburgerstraat 9,
1412
Het is de oudst bekende
kolonie van Nederland en
volgens de Italiaanse
onderzoeker Mauro Ferri zelfs de oudste kunstnestkolonie van Europa die nu
nog is bewoond
door gierzwaluwen.
Van de 31 neststenen in de kapel zijn er nog 26 open
en bereikbaar; op de
kopgevel ZW (5), de kopgevel NO (14) en onder de dakgoot op ZO (7, zichtbaar
vanaf binnenterrein, hek dicht om 18 u.). Ze werden tijdens de bouw in 1412 ingemetseld en
zijn waarschijnlijk sinds die tijd meer of minder door gierzwaluwen bezet
geweest maar het is uiteraard onbekend of er onderbrekingen in de bezetting
waren.
Twee stenen zijn dichtgesmeerd en drie lager
geplaatste stenen zijn onbruikbaar geworden door er voor gebouwde huizen.
In 2023 waren minstens 24 van de 26 neststenen
bezet, zie voor bezettingsdetails bij
bezetting Lutherse kerk.
In juni/juli zie je 's morgens en ' s avonds
soms vele tientallen gierzwaluwen boven de kolonie vliegen.
De vroegste mij bekende waarnemingen van
bezetting dateren uit de 2e wereldoorlog (van binnenuit
gezien door Günter
Prang, mededeling Marjos Mourmans). Begin
jaren '60 van de 20e eeuw was de zuidwestgevel compleet bedekt door klimop en de vijf
neststenen daar waren toen niet bruikbaar.
 Marjos zag begin jaren '90 van binnenuit jonge
gierzwaluwen in de nesten.
Klimop op zuidwest, 1961, klik voor vergroting
Bij de restauratie in 1984 zijn de neststenen
onderzocht, zie artikel
GBN Gierzwaluwenbulletin
2003-1 p. 10-1 en een verslag van historisch gebouwenonderzoeker Frans Kipp in
Jaarboek Monumentenzorg 1996
p. 86-91.
De door Kipp vermelde diameter van de invliegopeningen van 3,5 cm is onjuist
(zou te klein zijn voor de gierzwaluw); die is ca. 5 cm.
Tot vorig jaar
(2020) belandden vogels (jongen, adulten) regelmatig binnen in de kerk (zelfs vier stuks in 1990).
De koster en vrijwillige kerkgidsen lieten ze weer vrij. Ze zijn daarom nu
aan de binnenkant met een steen afgesloten en in 2021 waren er geen
problemen.
In een uitgebreide bouwgeschiedenis van
klooster en kapel wordt verondersteld dat de kapel
misschien in 1476 voor een belangrijk deel is verbouwd. Minimaal kwam er nieuwe dakbedekking op omdat er tolrechten voor
de aanvoer van leien betaald zijn,
zie
bouw- en verbouwgeschiedenis.
Elburg, Agnietenklooster
Iets jonger, ca. 1450, is een vergelijkbare
neststeenkolonie in het Agnietenklooster in Elburg, die ook nu nog bewoond
is. Zie:
Agnietenklooster, Elburg.
Zwolse kunstnesten sinds 1466
In het historische bestuurspand van Zwolle , De Wheeme, Lombardstraat 4,
broedden sinds de bouw in 1490 gierzwaluwen in daarvoor aangebrachte plavuizen
met ronde gaten in de steigergaten. Die zitten ook in de Bethlehemkerk maar
huidige bezetting is onbekend. In de Broerenkerk van 1466 zijn er "5-10 bezet"
volgens Avifauna Zwolle). Zie bericht 2000 in
De Swollenaar.
Spreeuwenpot, 1316
 Een ingemetselde spreeuwenpot in de top van de trapgevel aan de achterkant van Oude Gracht
307 is nog een eeuw ouder. De Leeuwenbergh, bouwjaar 1316-1325, wordt ook genoemd in het artikel van Kipp.
Dikke kans dat die heel lang benut is geweest door een gierzwaluw. Maar de pot
is bij de restauratie in 1985 verwijderd (zat bij zwarte rondje op de foto).
De twee bovenste grote vierkante gaten? zijn nieuw. De twee nog wat grotere
duivenkasten eronder, met opstapje onder de opening,
zaten er 700 jaar geleden ook al.
Er zitten in buurgebouwen nog steeds een paar
nesten want er vliegen geregeld 10-15 gierzwaluwen boven de wijk en een
buurman zag er in 2019 of 2020 eentje bij een regenpijp in de
dakgootbekisting verdwijnen.
Jonge gierzwaluwen voor consumptie
 Mauro Ferri onderzocht historische kunstnestkolonies
van gierzwaluwen
die sinds de 13e eeuw werden gebruikt voor het oogsten van de jonge vogels
voor consumptie, zoals mussen, spreeuwen, duiven, gierzwaluwen, maar ook voor het plezier
van vogels rond het huis of kasteel.
Publicaties van Mauro Ferri met data en veel foto's:
-
Historische kunstnesten voor
oogsten vogelvoedsel, 2018 p. 217-239
(E)
-
Presentatieslides van lezing
2018 over "gierzwaluwtorens sinds de middeleeuwen"
(E)
Jaap Langenbach
Willemstraat 38
3511 RK Utrecht
06-3849 7474
jaaplangenbach@ziggo.nl
|
