|
Nesten zoeken in Utrecht
In 2014/2015 werden tijdens de gemeentebrede
inventarisatie t.b.v. de opstelling van een SMP (soortenmanagementplan) 260
broedplaatsen gevonden. Het totale broedbestand werd toen door Sovon op basis van
Vogelatlas en MUS-tellingen geschat op 1.800 paar (3.200-4.100,
zie
SMP 2016.pdf
p. 27 ). Ook in de jaren daarna werden tellingen
georganiseerd door de
gierzwaluwenwerkgroep van Utrecht
Natuurlijk, maar de laatste jaren wordt er niet veel meer
gezocht. Zie
alle
waarnemingen 2023 met code "bezet nest"
in Utrecht-stad. Er wordt nu gewerkt aan een nieuw, uitgebreider
SMP.
Gemeentelijke gierzwaluwkaart
De resultaten van het nesten zoeken zijn verwerkt in deze
gemeentekaart-gierzwaluwen.
Het is een kaart met
"nestindicatieve
waarnemingen per blok van 100*100 m." Je kunt dus niet zien of er een
nest in een bepaald pand zit.
Klik op de hokjes voor "aantal waarnemingen",
"aantal nestindicerend gedrag" en "aantal bezet nest".
Let maar niet op de kleurcoderingen; roder
is niet beter, want de kleur kan op het aantal nesten slaan maar ook op het
aantal vogels tijdens "nestindicerende gedrag". Ook de aantallen kloppen
lang niet altijd. Veel te veel bezette nesten bijvoorbeeld bij Hartingstraat
/ v. Schendelstraat
en Hamburgerstraat. Er
wordt geen onderscheid gemaakt tussen 'natuurlijke' nesten en kunstnesten.
Broedplaatsen in waarneming.nl
Zie waarneming.nl:
alle
waarnemingen 2023 met code "bezet nest"
in Utrecht-stad. Klik op de datum vooraan in de waarnemingsregel voor
details.
En hier staan ze op deze kaart. Klik de blauwe dots voor details.
Met mouse-over op het tekstblokje aan het eind van de regel kun je
gemakkelijk toelichtingen lezen zonder de waarnemingspagina erover te
openen.
Sommige nestlocaties kun je vinden door de code
"nestindicerend gedrag", "waarschijnlijke nestplaats" of "bezet nest
met jongen" te kiezen. De laatste jaren worden er nog nauwelijks
natuurlijke nesten ingevoerd.
Andere gemeentelijke gierzwaluwnestenkaarten
-
gierzwaluwnestenkaart
van Amsterdam
- gierzwaluwkaart Zeist
(2019, nesten, overvliegend, gierend)
-
nestenkaart
gierzwaluw Amersfoort, situatie 2016 - 2018.
Beleid gemeente Utrecht
Net als inmiddels bijna iedere gemeente wil ook Utrecht 'diervriendelijk bouwen en renoveren'
bevorderen. Bij nieuwbouw van gemeentepanden, bij scholen en bij projecten
op door de gemeente uitgegeven gronden worden daartoe b.v. verplichtingen opgelegd
voor
het aanbrengen van kunstnesten voor gierzwaluwen. Zie voor gerealiseerde
projecten en bezetting:
https://gierzwaluw.website/Utrecht.html. Er functioneert sinds 2016
ook een
Soortenmanagementplan.pdf voor
gemeentelijk vastgoed en gebouwen op gemeentelijk uitgegeven grond. Er is nu op
grond van de provinciale Pre-SMP regeling een volledig SMP in ontwikkeling.
De gemeentepagina over de gierzwaluw lijkt te dateren
uit de tijd van voor de Wet natuurbescherming van 2017 en kunt u beter
overslaan. Voor kennis wordt verwezen naar de Soortenstandaard uit 2014 en
er worden nog steeds gierzwaluwdakpannen aanbevolen !
Ontheffing voor particuliere woningeigenaren
bij na-isolatie.
De gemeente kreeg in het kader van de provinciale
PRE-SMP-regeling op 28 april 2022
een ontheffing voor na-isolatie van particulier grondgebonden woningbezit.
Het is een ontheffing voor maximaal twee
jaar van het verbod volgens art. 3.1 , 2e lid, van de Wet natuurbescherming, te
weten het "opzettelijk beschadigen en vernielen van nesten en rustplaatsen van
de huismus en de gierzwaluw" voor particuliere grondgebonden woningen van voor
1992 met een energielabel C t/m G. Voor
informatie over deelname aan de regeling verwijst de gemeente naar pagina
natuurvriendelijk isoleren van
"Jouw huis slimmer"
(een gemeenschappelijke site van Utrechtse gemeenten over huisisolatie). Aan het
eind van die pagina staat een filmpje over de regeling en daarna een link naar
de site over
natuurvriendelijk isoleren -
woningeigenaar.
In de beschikking van de provincie Utrecht van april 2022 staan alle details en voorschriften
bij
de ontheffing Pre-SMP van gemeente
Utrecht,
met name bijlage 4. Zie ook
overzicht stand van zaken Pre-SMP
van Utrechtse gemeenten.
Goedkope nestkasten
Vanaf 2007 zijn aan
belangstellende bewoners goedkope nestkasten beschikbaar gesteld. Dat begon in 2006
in de wijk Voordorp met
een deskundige begeleidende wijkbewoonster, een extern adviseur (die o.a.
het kastmodel "Voordorp" ontwierp) en met
toepassing van lokgeluid. Er wordt nog steeds goed gemonitord. In 2023 (dus na
16 jaar) waren er 15 van de 74 kasten (verspreid over ca. 45 adressen) bezet.
Over de bezetting van de overige
'gemeentekasten' is niet veel bekend, de adressen zijn niet bijgehouden.
Maar ik heb er (naast Voordorp) 21 op 16 adressen teruggevonden.
Daarvan was er in 2023 eentje bezet.
Het blijkt overigens ook in het
algemeen dat nestkasten aan eigen woonhuis geen succes zijn. Afgezien van
Voordorp bleek dat van de totaal 163 kasten aan woonhuizen in Utrecht er in 2023
slechts 8 bezet waren, zie
bezetting
kunstnesten Utrecht 2018-2023.
Hier meer over
"hier en daar een kast werkt
meestal niet".
Big 30
De gierzwaluw hoort bij de dertig soorten (flora en fauna) die de gemeente gaat monitoren als indicatoren
voor
de biodiversiteit in de stad. Zie artikel in
DUIC, 3-11-2021.
De zoektochten door vrijwilligers naar gierzwaluwnesten is
echter niet omvangrijk en systematisch genoeg om daar iets over voor- of
achteruitgang uit af te kunnen leiden.
De stand van zaken wordt daarom beoordeeld aan de
hand van de MUS-tellingen; het Meetnet Urbane Soorten van Sovon. Dat zijn drie
tellingen per seizoen van het aantal rondvliegende vogels (hoogste aantal dat
tijdens 5 minuten tegelijkertijd wordt gezien of gehoord) op twaalf locaties per
"MUS-plot". Dat is een postcodegebied van 4 cijfers.
Ik heb de binnenstad in 2023 en 2024 gedaan. De 30 stuks van 2024 betroffen
vooral een vrij hoog vliegende verzamelgroep van 24 stuks aan de Springweg. Als
je zo'n groep mist, kan het aantal dus gelijk aanzienlijk lager zijn.
Ik telde de binnenstad in ' 23 en '24 maar stop ermee. Minder gemotiveerd,
slecht zicht en gehoor en ik heb een hekel aan vroeg op.
Verder worden een stuk of 10 van de ca. 40
MUS-plots in de gemeente nog niet geteld, met name
in Lombok, Ondiep en Zuilen. Als je ook wilt
"Mussen", zie
Project MUS van Sovon
voor het claimen van een telroute.
Volgens het
duurzaamheidsverslag 2021, p.
21/22 en 25
van de gemeente is de
stand van de gierzwaluw, op basis van MUS-tellingen in Utrecht ,"stabiel".
Duurzaamheidsverslag 2022
In het verslag over 2022 staat op p. 24 e.v.
dat de trend van de gierzwaluw in Utrecht nog steeds "stabiel" is, maar wel op
80% van het niveau van 2007. De landelijke trend is licht dalend met een
jaarlijkse afname van minder dan 5%.
Duurzaamheidsverslag 2023
Dit jaar wordt er geen verslag gedaan over de beschikbaar gekomen nestkasten in
het kader van natuurvriendelijk bouwen omdat daar geen voldoende betrouwbare
gegevens voor beschikbaar zijn. De cijfers worden volgend jaar bekend gemaakt.
Over de broedvogelstand wordt in het
verslag hoofdstuk 5.3 - gierzwaluw
gesteld dat die in 2023 wederom stabiel zou
zijn, namelijk 90% ten opzichte van startjaar 2007. Er staat geen verwijzing
naar het onderzoek dat door Sovon/CBS is gedaan en er wordt ook geen melding
gemaakt van mijn onderzoek naar de kunstnestbezettingen.
In het kader van "natuurinclusief bouwen" worden
projectontwikkelaars opgedragen voorzieningen voor gierzwaluwen (en huismussen
en vleermuizen) te treffen. Alle details van de gerealiseerde projecten
en de bezetting t/m 2023 staan op mijn website: Bezetting kunstnesten Utrecht 2018-2023
en op
kunstnesten Utrecht-Leidsche Rijn.
Big 5 voor Merwedekanaal
Voor de "supergroene", "natuurinclusieve"
nieuwbouwwijk Merwedekanaal (6.000 woningen en ook 6.000 "huizen" voor dieren) wordt een
"Big Five" nagestreefd (vleermuizen, gierzwaluw, egel, kleine zangvogels en
insecten). Zie voor de ontwerpvisie en de aanpak
gesprek met ecologisch ontwerper Gideon
Vreeman (voormalig stadsecoloog Utrecht,
nu in Amersfoort).
Overtredingen Wet
natuurbescherming
De handhaving van de Wet natuurbescherming, Wnb
wordt voor de provincie Utrecht uitgevoerd door
rud utrecht.
Het komt nog steeds voor dat het hele jaar
beschermde nesten van de gierzwaluw zonder ontheffing van verbodsbepalingen
in de Wet Natuurbescherming (Wnb) onbruikbaar worden gemaakt door
verbouwingen, sloop of na-isolatie. Dergelijke overtredingen of het onjuist
of niet voldoen aan de voorschriften in een ontheffing van die verboden kunnen in de
provincie Utrecht gemeld worden op
handhaving-wnb@rudutrecht.nl
. Voor de melding kan ook een e-formulier gebruikt worden,
dat staat hier.
Bellen kan 24/7 met 0800-022 5510 als spoed is vereist omdat de
werkzaamheden nog gaande zijn.
Meer over wetten, regelgeving en bescherming op:
wetten en regels.
Broedplaatsen Wijk C
Ik woon sinds 29 mei 2020 in Wijk C van de
Utrechtse binnenstad, Willemstraat 38 en houd er de broedvogelstand in de
gaten.
In de 70 en 80-er jaren van de vorige eeuw is
er veel gesloopt in de wijk en het ziet er naar uit dat er nog maar een paar
broedpaartjes zijn. In 2023 werden drie adressen met totaal 8-9 nesten gevonden.
Broedplaatsen
1. Willemstraat 12, bovenste verdieping in de
dakknik, rechts van de dakkapel.
Details in
waarneming.nl .
Invliegers gespot van 2020 t/m 2023.
2. Politiebureau Kroonstraat, zijde
Paardenveld t.o. parkeergarage. Bovenste verdieping onder betonnen
'vensterbank' bij boom.
Details
op
waarneming.nl .
In 2021 werd aan die zijde een tweede nest gevonden, in 2022 en 2023 beiden
opnieuw en op 24 mei 2023 een nieuw derde nest aan de linkerkant (foto).
Verder zitten er een paar
nesten langs de gevels van het binnenterrein maar dat is niet toegankelijk
om de exacte locaties te kunnen vinden. 's Avonds zijn er 10-15 gierzwaluwen actief boven
de kolonie en
bij het gebouw (giervluchten, bangers, hoge verzamelvluchten). Dat duidt op
een stuk of drie-vier nesten. Op 17-7-21 heb ik er een gevonden, gezien vanaf de
bovenste galerij, Willemstraat 44f. Zie
details met foto en pijl bij
nestingang op waarneming.nl.
3. Willemstraat 27, links bij
regenpijpdoorvoer in dakgoot. Uitvlieger gezien op 17-7-'20, poepjes op
straat, zie waarneming.nl
. Ook in 2021 t/m 2023 succesvol broedgeval (invliegers gezien, poepjes op
straat, reactie op afgespeeld gierzwaluwgeluid).
Nestkasten
Onder de
Paardenveldbrug,
aan de kant van Wijk C, zijn 11 gierzwaluwneststenen
ingemetseld. Ze worden niet benut, ook niet door andere vogels.
Onwaarschijnlijk dat ze bedoeld zijn voor gierzwaluwen want die kunnen
daar natuurlijk niets mee. Het uitvoerend bouwbedrijf wist er niets over te
melden. Verderop, onder de Marga Klompebrug ter hoogte van Moreelsepark,
zitten 14 van die nestkasten.
Aan de achterkant van het ministerie OCW,
aan de Pastoor van Nuenenstraat,
 zijn in september 2022 tien nestkasten voor de gierzwaluw
opgehangen. Dat was in het kader van
puntenverzameling voor het BREEAM duurzaamheidscertificaat.
Helaas
hangen ze op de zonrijke zuidwestzijde wat bij hittegolven groot gevaar voor sterfte van
eieren of jongen betekent. De gebouwbeheerder is gevraagd
ze te verplaatsen naar de noordoostzijde aan de St. Jacobsstraat maar op dat
verzoek kwam geen reactie.
In 2024 was er activiteit van nestelende spreeuwen.
 Locaties broedplaatsen
en nestkasten Wijk C. Klik voor vergroting
Middeleeuwse gierzwaluwkunstnesten
Lutherse kerk, Hamburgerstraat 9,
1412
Het is de oudst bekende
kolonie van Nederland en
volgens de Italiaanse
onderzoeker Mauro Ferri zelfs de oudste kunstnestkolonie van Europa die nu
nog is bewoond
door gierzwaluwen.
Van de 31 neststenen in de kapel zijn er nog 26 open
en bereikbaar; op de
kopgevel ZW (5), de kopgevel NO (14) en onder de dakgoot op ZO (7, zichtbaar
vanaf binnenterrein, hek dicht om 18 u.). Ze werden tijdens de bouw in 1412 ingemetseld en
zijn waarschijnlijk sinds die tijd meer of minder door gierzwaluwen bezet
geweest maar het is uiteraard onbekend of er onderbrekingen in de bezetting
waren.
Twee stenen zijn dichtgesmeerd en drie lager
geplaatste stenen zijn onbruikbaar geworden door er voor gebouwde huizen.
In 2023 waren minstens 24 van de 26 neststenen
bezet, zie voor bezettingsdetails bij
bezetting Lutherse kerk.
In juni/juli zie je 's morgens en ' s avonds
soms vele tientallen gierzwaluwen boven de kolonie vliegen.
De vroegste mij bekende waarnemingen van
bezetting dateren uit de 2e wereldoorlog (van binnenuit
gezien door Günter
Prang, mededeling Marjos Mourmans). Begin
jaren '60 van de 20e eeuw was de zuidwestgevel compleet bedekt door klimop en de vijf
neststenen daar waren toen niet bruikbaar.
 Marjos zag begin jaren '90 van binnenuit jonge
gierzwaluwen in de nesten.
Klimop op zuidwest, 1961, klik voor vergroting
Bij de restauratie in 1984 zijn de neststenen
onderzocht, zie artikel
GBN Gierzwaluwenbulletin
2003-1 p. 10-1 en een verslag van historisch gebouwenonderzoeker Frans Kipp in
Jaarboek Monumentenzorg 1996
p. 86-91.
De door Kipp vermelde diameter van de invliegopeningen van 3,5 cm is onjuist
(zou te klein zijn voor de gierzwaluw); die is ca. 5 cm.
Tot vorig jaar
(2020) belandden vogels (jongen, adulten) regelmatig binnen in de kerk (zelfs vier stuks in 1990).
De koster en vrijwillige kerkgidsen lieten ze weer vrij. Ze zijn daarom nu
aan de binnenkant met een steen afgesloten en in 2021 waren er geen
problemen.
In een uitgebreide bouwgeschiedenis van
klooster en kapel wordt verondersteld dat de kapel
misschien in 1476 voor een belangrijk deel is verbouwd. Minimaal kwam er nieuwe dakbedekking op omdat er tolrechten voor
de aanvoer van leien betaald zijn,
zie
bouw- en verbouwgeschiedenis.
Elburg, Agnietenklooster
Iets jonger, ca. 1450, is een vergelijkbare
neststeenkolonie in het Agnietenklooster in Elburg, die ook nu nog bewoond
is. Zie:
Agnietenklooster, Elburg.
Zwolse kunstnesten sinds 1466
In het historische bestuurspand van Zwolle , De Wheeme, Lombardstraat 4,
broedden sinds de bouw in 1490 gierzwaluwen in daarvoor aangebrachte plavuizen
met ronde gaten in de steigergaten. Die zitten ook in de Bethlehemkerk maar
huidige bezetting is onbekend. In de Broerenkerk van 1466 zijn er "5-10 bezet"
volgens Avifauna Zwolle). Zie bericht 2000 in
De Swollenaar.
Spreeuwenpot, 1316
 Een ingemetselde spreeuwenpot in de top van de trapgevel aan de achterkant van Oude Gracht
307 is nog een eeuw ouder. De Leeuwenbergh, bouwjaar 1316-1325, wordt ook genoemd in het artikel van Kipp.
Dikke kans dat die heel lang benut is geweest door een gierzwaluw. Maar de pot
is bij de restauratie in 1985 verwijderd (zat bij zwarte rondje op de foto).
De twee bovenste grote vierkante gaten? zijn nieuw. De twee nog wat grotere
duivenkasten eronder, met opstapje onder de opening,
zaten er 700 jaar geleden ook al.
Er zitten in buurgebouwen nog steeds een paar
nesten want er vliegen geregeld 10-15 gierzwaluwen boven de wijk en een
buurman zag er in 2019 of 2020 eentje bij een regenpijp in de
dakgootbekisting verdwijnen.
Jonge gierzwaluwen voor consumptie
 Mauro Ferri onderzocht historische kunstnestkolonies
van gierzwaluwen
die sinds de 13e eeuw werden gebruikt voor het oogsten van de jonge vogels
voor consumptie, zoals mussen, spreeuwen, duiven, gierzwaluwen, maar ook voor het plezier
van vogels rond het huis of kasteel.
Publicaties van Mauro Ferri met data en veel foto's:
-
Historische kunstnesten voor
oogsten vogelvoedsel, 2018 p. 217-239
(E)
-
Presentatieslides van lezing
2018 over "gierzwaluwtorens sinds de middeleeuwen"
(E)
Jaap Langenbach
Willemstraat 38
3511 RK Utrecht
06-3849 7474
jaaplangenbach@ziggo.nl
|
