Gierzwaluwen in Utrecht

 

Kapel Lutherse kerk aan de Hamburgerstraat met sinds 1412 totaal 26 neststenen aan drie zijden. In 2022 minstens 22 bezet. Waarschijnlijk oudst bekende kunstnestkolonie van Europa die nog steeds bezet is. Op de foto de NO-zijde met 14 stenen rond de luiken. De zwarte kraaien jagen op invliegers en jongen in de openingen. Meer over de bezetting van deze kolonie.

 

Op deze pagina o.a.:

- Negen jaar nesten zoeken in Utrecht

- Kunstnesten in de Middeleeuwen

- 1e nesten Leidsche Rijn 2017 en 2021

- Broedplaatsen in Wijk C

 -TOP-5 hotspots gierzwaluwspektakel

 

Meer over gierzwaluwen in Utrecht:

- Bezetting kunstnesten Utrecht 2018-2023

- 214 kasten niet benut bij ex. V&D

- Neststenen Rivierenwijk

- Kunstnesten Leidsche Rijn nog niet benut

 

 

 

Vogelopvang Utrecht zoekt voerouders

 

 

Gierzwaluwnieuws 2023

Overige gierzwaluwpagina's en contact

 

 

Tiende nestzoekseizoen in Utrecht

 

Op 8 mei 2023 hield Utrecht Natuurlijk-gierzwaluw de startbijeenkomst voor het 10e zoekseizoen naar gierzwaluwnesten in de gemeente. 

 

In 2014/2015 werden tijdens de gemeentebrede inventarisatie t.b.v. de opstelling van een SMP (soortenmanagementplan) 260 broedplaatsen gevonden. Het totale broedbestand werd toen door Sovon op basis van Vogelatlas en MUS-tellingen geschat op 1.800 paar (3.200-4.100, zie SMP 2016.pdf p. 27 ). De trend over 2007-2015 werd als "matig afnemend" aangeduid. Volgens het Duurzaamheidsverslag 2022, p. 24 e.v. was de stand van de gierzwaluw op basis van MUS-tellingen 2007 t/m 2022 "stabiel". Landelijk is de trend "matig afnemend".

In 2022 werden 276 broedplaatsen gevonden, inclusief  ca. 125 in nestkasten. In 2023 werden (door mij) 160 bezette nestkasten gevonden.

 

Gemeentelijke gierzwaluwkaart

De resultaten van het nesten zoeken zijn verwerkt in deze gemeentekaart-gierzwaluwen. Het is een kaart met "nestindicatieve waarnemingen per blok van 100*100 m." Je kunt dus niet zien of er een nest in een bepaald pand zit.

Klik op de hokjes voor "aantal waarnemingen",  "aantal nestindicerend gedrag" en "aantal bezet nest".

Let maar niet op de kleurcoderingen; roder is niet beter, want de kleur kan op het aantal nesten slaan maar ook op het aantal vogels tijdens "nestindicerende gedrag". Ook de aantallen kloppen lang niet altijd. Veel te veel bezette nesten bijvoorbeeld bij Hartingstraat,  v. Schendelstraat en Hamburgerstraat.  Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen 'natuurlijke' nesten en kunstnesten.

 

Zo kan het ook:

- gierzwaluwnestenkaart van Amsterdam

- gierzwaluwkaart Zeist (2019, nesten, overvliegend, gierend)

- nestenkaart gierzwaluw Amersfoort, situatie 2016 - 2018.

 

Gierzwaluwkolonies in 2022 in Amsterdam Zuidoost (Bijlmer)

 

 

- Stadsecoloog Gideon Vreeman (inmiddels voormalig) schreef een korte handleiding voor efficiënt nesten zoeken. Veel meer daarover op mijn pagina nesten zoeken.

 

 

De gemeentepagina over de gierzwaluw lijkt te dateren uit de tijd van voor de Wet natuurbescherming. Voor kennis wordt verwezen naar de Soortenstandaard uit 2014 ! (dat is nu  Kennisdocument Gierzwaluw, juli 2023). Ernstiger is dat wordt gedaan alsof je zonder je aan de wet te houden maar je gang kunt gaan met renoveren en slopen als je "maar een beetje oplet". En dat je een gierzwaluwnest zelfs kunt vernielen als je naar eigen inzicht maar ergens een vervangende nestkast ophangt. Daarvoor worden zelfs de al jaren, in feite verboden gierzwaluwdakpannen nog aanbevolen !

 

Wettelijk vereist onderzoek door een deskundige is ook niet nodig! De renoveerder wordt daarvoor verwezen naar de kaart "natuur in je buurt". Een vreselijk lastige site. Maar na veel gepuzzel blijkt dat je een adres kunt intypen waarna een lijst van voorkomende soorten planten en dieren verschijnt, binnen een te kiezen afstand van maximaal 100 meter. Ik heb hem eens getest voor een paar adressen met bekend gierzwaluwnest dat ook in waarneming.nl is ingevoerd.  Er verschijnt een enorme lijst met waarnemingen van tongvarens, zwarte roodstaarten, boomkruipers en koolmezen maar geen of  slechts een enkele gierzwaluw, 90 meter of nog verder weg ! De verbouwer kan zonder maatregelen zijn gang gaan! De gierzwaluwkolonie in het politiebureau aan de Kroonstraat is op deze kaart ook niet te vinden, ondanks vele meldingen in waarneming.nl .

 

Er staat bij dat de kaart niet compleet is, maar de bewering dat na invoeren van een bezet nest op waarneming.nl de soort in de kaart zal verschijnen is dus onjuist. De kaart moet ook gebruikt worden door particulieren die hun woning willen na-isoleren in het kader van de Provinciale ontheffing Pre-SMP. Zie: natuurvriendelijk isoleren voor particulier .

 

Broedplaatsen in waarneming.nl

Zie waarneming.nl: alle waarnemingen 2023 met code "bezet nest" in Utrecht-stad. Klik op de datum vooraan in de waarnemingsregel voor details.

En hier staan ze op deze kaart. Klik de blauwe dots voor details.

Sommige nestlocaties kun je vinden door de code "nestindicerend gedrag",  "waarschijnlijke nestplaats" of "bezet nest met jongen" te kiezen.

 

Beleid gemeente Utrecht

Net als inmiddels bijna iedere gemeente wil ook Utrecht 'diervriendelijk bouwen en renoveren' bevorderen. Bij nieuwbouw van gemeentepanden, bij scholen en bij projecten op door de gemeente uitgegeven gronden worden daartoe b.v. verplichtingen opgelegd voor het aanbrengen van kunstnesten voor gierzwaluwen. Zie voor gerealiseerde projecten en bezetting:  https://gierzwaluw.website/Utrecht.html. Er functioneert sinds 2016 ook een Soortenmanagementplan.pdf voor gemeentelijk vastgoed en gebouwen op gemeentelijk uitgegeven grond. Bouwers krijgen daar de opdracht om o.a. kunstnesten voor gierzwaluwen aan te brengen.

 

Ontheffing voor particuliere isoleerders

De gemeente kreeg in het kader van de provinciale PRE-SMP regeling een ontheffing voor na-isolatie van particulier grondgebonden woningbezit. Het is een ontheffing voor maximaal twee jaar van het verbod volgens art. 3.1 , 2e lid, van de Wet natuurbescherming, te weten het "opzettelijk beschadigen en vernielen van nesten en rustplaatsen van de huismus en de gierzwaluw" voor particuliere grondgebonden woningen van voor 1992 met een energielabel C t/m G.

Hier staan de aanwijzingen van de gemeente voor deelname aan de regeling: natuurvriendelijk isoleren. Maar die pagina kun je beter overslaan want de informatie klopt beslist niet met de voorschriften in de verleende ontheffing.

Meer daarover hier bij overzicht stand van zaken Pre-SMP voor Utrechtse gemeenten.

In de beschikking van de provincie Utrecht van 2 mei 2023 staan wel de juiste details en voorschriften bij de ontheffing Wnb gemeente Utrecht, met name bijlage 4.

Hier de officiële bekendmaking.

 

Goedkope nestkasten

Vanaf 2007 zijn aan belangstellende bewoners goedkope nestkasten beschikbaar gesteld. Dat begon in 2006 in de wijk Voordorp met een deskundige begeleidende wijkbewoonster, een extern adviseur (die o.a. het kastmodel "Voordorp" ontwierp) en met toepassing van lokgeluid. Er wordt nog steeds goed gemonitord. In 2023 (dus na 16 jaar) waren er 15 van de 74 kasten (verspreid over ca. 45 adressen) bezet.

Over de bezetting van de overige 'gemeentekasten' is niet veel bekend, de adressen zijn niet bijgehouden. Maar ik heb er (naast Voordorp) 21 op 16 adressen teruggevonden.  Daarvan was er in 2023 eentje bezet.

 

Het blijkt overigens ook in het algemeen dat nestkasten aan eigen woonhuis geen succes zijn. Afgezien van Voordorp bleek dat van de totaal 163 kasten aan woonhuizen er in 2023 slechts 8 bezet waren, zie bezetting kunstnesten Utrecht 2018-2023.

In een aantal Brabantse gemeenten werden al vele jaren meer dan 1.500 nestkasten aan bewoners uitgedeeld. Ook hier gaat het niet om bezettingsrendement maar om "de burger erbij betrekken", zie Brabantse nestkastenprojecten. Er zou gemonitord worden maar van de resultaten is nog niets bekend.

 

Big 30

De gierzwaluw hoort bij de dertig soorten (flora en fauna) die de gemeente gaat monitoren als indicatoren voor de biodiversiteit in de stad. Zie artikel in DUIC, 3-11-2021. De jaarlijkse zoektochten door vrijwilligers naar gierzwaluwnesten is echter niet omvangrijk en systematisch genoeg om daar iets over voor- of achteruitgang uit af te kunnen leiden.

 

 

 

De stand van zaken wordt daarom beoordeeld aan de hand van de MUS-tellingen; het Meetnet Urbane Soorten van Sovon. Dat zijn drie tellingen per seizoen van het aantal rondvliegende vogels (hoogste aantal dat tijdens 5 minuten tegelijkertijd wordt gezien) op twaalf locaties per "MUS-plot". Dat is een postcodegebied van 4 cijfers.  Een stuk of 10 van de ca. 40 MUS-plots in de gemeente worden nog niet geteld, met name in Lombok, Ondiep en Zuilen. Als je ook wilt "Mussen", zie Project MUS van Sovon.

 

Volgens het duurzaamheidsverslag 2021, p. 21/22 en 25 van de gemeente is de stand van de gierzwaluw, op basis van MUS-tellingen 2007 t/m 2021 in Utrecht ,"stabiel".

 

Duurzaamheidsverslag 2022

In het verslag over 2022 staat op p. 24 e.v. dat de trend van de gierzwaluw in Utrecht nog steeds "stabiel" is, maar wel op 80% van het niveau van 2007. De landelijke trend is licht dalend met een jaarlijkse afname van minder dan 5%. Dit is gebaseerd op het telproject MUS van Sovon.

In het kader van "natuurinclusief bouwen" worden projectontwikkelaars opgedragen voorzieningen voor gierzwaluwen (en huismussen en vleermuizen) te treffen. In dat kader staan voor 2024 voor deelgebied Leeuwesteyn in Leidsche Rijn 63 nestkasten gepland en in Leidsche Rijn - Centrum 185.  Alle details op kunstnesten Leidsche Rijn. In ontwikkelingsgebied Cartesius-deel 01 worden 56 kasten ingebouwd.

 

Big 5 voor Merwedekanaal

Voor de "supergroene", "natuurinclusieve" nieuwbouwwijk Merwedekanaal (6.000 woningen en ook 6.000 "huizen" voor dieren) wordt een "Big Five" nagestreefd (vleermuizen, gierzwaluw, egel, kleine zangvogels en insecten). Zie voor de ontwerpvisie en de aanpak  gesprek met ecologisch ontwerper Gideon Vreeman (voormalig stadsecoloog Utrecht, nu in Amersfoort).

 

 

Overtredingen Wet natuurbescherming

De handhaving van de Wet natuurbescherming, Wnb  wordt voor de provincie Utrecht uitgevoerd door rud utrecht.

Het komt nog steeds voor dat het hele jaar beschermde nesten van de gierzwaluw zonder ontheffing van verbodsbepalingen in de Wet Natuurbescherming (Wnb) onbruikbaar worden gemaakt door verbouwingen, sloop of na-isolatie. Dergelijke overtredingen of het onjuist of niet voldoen aan de voorschriften in een ontheffing van die verboden kunnen in de provincie Utrecht gemeld worden op handhaving-wnb@rudutrecht.nl . Voor de melding kan ook een e-formulier gebruikt worden, dat staat hier. Bellen kan 24/7 met 0800-022 5510 als spoed is vereist omdat de werkzaamheden nog gaande zijn.

Meer over wetten, regelgeving en bescherming op: wetten en regels.

 

 

Broedplaatsen Wijk C

 

17 november 2022

Ik woon sinds 29 mei 2020 in Wijk C van de Utrechtse binnenstad, Willemstraat 38 en houd er de broedvogelstand in de gaten.

In de 70 en 80-er jaren van de vorige eeuw is er veel gesloopt in de wijk en het ziet er naar uit dat er nog maar een paar broedpaartjes zijn. In 2022 werden drie adressen met 5-6 nesten gevonden.

 

Broedplaatsen

1. Willemstraat 12, bovenste verdieping in de dakknik, rechts van de dakkapel. Details in waarneming.nl . Invliegers gespot van 2020 t/m 2023.

 

Ingang derde nest, 3e verdieping, zijde Paardenveld van Politiebureau Kroonstraat.

 

2. Politiebureau Kroonstraat, zijde Paardenveld t.o. parkeergarage. Bovenste verdieping onder betonnen 'vensterbank' bij boom. Details op waarneming.nl . In 2021 werd aan die zijde een tweede nest gevonden, in 2022 en 2023 beiden opnieuw en op 24 mei 2023 een nieuw derde nest aan de linkerkant (foto).

 

Verder zitten er een paar nesten langs de gevels van het binnenterrein maar dat is niet toegankelijk om de exacte locaties te kunnen vinden. 's Avonds zijn er 10-15 gierzwaluwen actief boven de kolonie en bij het gebouw (giervluchten, bangers, hoge verzamelvluchten). Dat duidt op een stuk of drie-vier nesten. Op 17-7-21 heb ik er een gevonden, gezien vanaf de bovenste galerij, Willemstraat 44f. Zie details met foto en pijl bij nestingang op waarneming.nl.

 

3. Willemstraat 27, links bij regenpijpdoorvoer in dakgoot. Uitvlieger gezien op 17-7-'20, poepjes op straat, zie waarneming.nl . Ook in 2021 t/m 2023 succesvol broedgeval (invliegers gezien, poepjes op straat, reactie op afgespeeld gierzwaluwgeluid).

 

Nestkasten

Onder de Paardenveldbrug, aan de kant van Wijk C,  zijn 11 gierzwaluwneststenen ingemetseld. Ze worden niet benut, ook niet door andere vogels. Onwaarschijnlijk dat ze bedoeld zijn voor gierzwaluwen want die kunnen daar natuurlijk niets mee. Het uitvoerend bouwbedrijf wist er niets over te melden. Verderop, onder de Marga Klompebrug ter hoogte van Moreelsepark, zitten 14 van die nestkasten.

 

Aan de achterkant van het ministerie OCW, aan de Pastoor van Nuenenstraat, zijn in september 2022 tien nestkasten voor de gierzwaluw opgehangen. Dat was in het kader van puntenverzameling voor het BREEAM duurzaamheidscertificaat. Helaas hangen ze op de zonrijke zuidwestzijde wat bij hittegolven groot gevaar voor sterfte van eieren of jongen betekent. De gebouwbeheerder is geadviseerd ze te verplaatsen naar de noordoostzijde aan de St. Jacobsstraat maar op dat verzoek kwam geen reactie.

 

 

 

Locaties broedplaatsen en nestkasten Wijk C. Klik voor vergroting

 

 

 

 

 

 

 

 

Middeleeuwse gierzwaluwkunstnesten

 

Lutherse kerk, Hamburgerstraat 9, 1412

Het is de oudst bekende kolonie van Nederland en volgens de Italiaanse onderzoeker  Mauro Ferri zelfs de oudste kunstnestkolonie van Europa die nu nog is bewoond door gierzwaluwen.

Van de 31 neststenen in de kapel zijn er nog 26 open en bereikbaar; op de kopgevel ZW (5), de kopgevel NO (14) en onder de dakgoot op ZO (7, zichtbaar vanaf binnenterrein, hek dicht om 18 u.). Ze werden tijdens de bouw in 1412 ingemetseld en zijn waarschijnlijk sinds die tijd meer of minder door gierzwaluwen bezet geweest maar het is uiteraard onbekend of er onderbrekingen in de bezetting waren.

Twee stenen zijn dichtgesmeerd en drie lager geplaatste stenen zijn onbruikbaar geworden door er voor gebouwde huizen.

In 2023 waren minstens 24 van de 26  neststenen bezet, zie voor bezettingsdetails bij bezetting Lutherse kerk.

 

In juni/juli zie je 's morgens en ' s avonds soms vele tientallen gierzwaluwen boven de kolonie vliegen.

 

De vroegste mij bekende waarnemingen van bezetting dateren uit de 2e wereldoorlog (van binnenuit gezien door Günter Prang, mededeling Marjos Mourmans).  Begin jaren '60 van de 20e eeuw was de zuidwestgevel compleet bedekt door klimop en de vijf neststenen daar waren toen niet bruikbaar. Marjos zag begin jaren '90 van binnenuit jonge gierzwaluwen in de nesten.

 

Klimop op zuidwest, 1961

klik voor vergroting

 

 

 

 

 

Bij de restauratie in 1984 zijn de neststenen onderzocht, zie artikel  GBN Gierzwaluwenbulletin 2003-1 p. 10-1 en een verslag van historisch gebouwenonderzoeker Frans Kipp in Jaarboek Monumentenzorg 1996 p. 86-91.

 

De door Kipp vermelde diameter van de invliegopeningen van 3,5 cm is onjuist (zou te klein zijn voor de gierzwaluw); die is ca. 5 cm.

 

 

Tot vorig jaar (2020) belandden vogels (jongen, adulten) regelmatig binnen in de kerk (zelfs vier stuks in 1990). De koster en vrijwillige kerkgidsen lieten ze weer vrij. Ze zijn daarom nu aan de binnenkant met een steen afgesloten en in 2021 waren er geen problemen.

 

In een uitgebreide bouwgeschiedenis van klooster en kapel wordt verondersteld dat de kapel misschien in 1476 voor een belangrijk deel is verbouwd. Minimaal kwam er nieuwe dakbedekking op omdat er tolrechten voor de aanvoer van leien betaald zijn, zie bouw- en verbouwgeschiedenis.

 

Elburg, Agnietenklooster

Iets jonger, ca. 1450, is een vergelijkbare neststeenkolonie in het Agnietenklooster in Elburg, die ook nu nog bewoond is. Zie: Agnietenklooster, Elburg.

 

Spreeuwenpot, 1316

 

Een ingemetselde spreeuwenpot in de top van de trapgevel aan de achterkant van Oude Gracht 307 is nog een eeuw ouder. De Leeuwenbergh, bouwjaar 1316-1325, wordt ook genoemd in het artikel van Kipp.

 

Dikke kans dat die heel lang benut is geweest door een gierzwaluw. Maar de pot is bij de restauratie in 1985 verwijderd (zat bij zwarte rondje op de foto). De twee bovenste grote vierkante gaten? zijn nieuw. De twee nog wat grotere duivenkasten eronder, met opstapje onder de opening, zaten er 700 jaar geleden ook al.

Er zitten in buurgebouwen nog steeds een paar nesten want er vliegen geregeld 10-15 gierzwaluwen boven de wijk en een buurman zag er in 2019 of 2020 eentje bij een regenpijp in de dakgootbekisting verdwijnen.

 

Jonge gierzwaluwen voor consumptie 

 

Mauro Ferri onderzocht historische kunstnestkolonies van gierzwaluwen die sinds de 13e eeuw werden gebruikt voor het oogsten van de jonge vogels voor consumptie, zoals mussen, spreeuwen, duiven, gierzwaluwen, maar ook voor het plezier van vogels rond het huis of kasteel.

 

Publicaties van Mauro Ferri met data en veel foto's:

-- Historische kunstnesten voor oogsten vogelvoedsel, 2018 p. 217-239 (E)

-- Presentatieslides van lezing 2018 over "gierzwaluwtorens sinds de middeleeuwen" (E)

 

 

Jaap Langenbach

Willemstraat 38

3511 RK Utrecht

06-3849 7474

jaaplangenbach@ziggo.nl