Houd de luchten levend !

Van de oorspronkelijke, natuurlijke soortenrijkdom is in Nederland nog maar 15 % over en de biodiversiteit in Nederland daalt sneller dan waar ook (zie: Biodiversiteit bij CLO.)

Er zijn sterke vermoedens dat sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw de populatie gierzwaluwen in Nederland mogelijk met meer dan de helft is afgenomen. IN Amsterdam is dat b.v. heel aanemelijk gemaakt. Vooral door sloop en renovatie van gebouwen en woningen vindt schadelijke verstoring plaats en verdwijnen teveel broedgelegenheden. Door volstrekt ontoereikende compensatie (kwantiteit en kwaliteit) met kunstnesten, zeker tot voor kort, resteren onvoldoende broedlocaties. Dat proces gaat momenteel flink versneld verder met de geplande verduurzaming van de woning- en gebouwenvoorraad in het kader van "klimaatneutraal" en "van het gas af". Wel is sindsdien de beschermingswetgeving sterk verbeterd maar aanwijzingen voor herstel van de populatie zijn er nog steeds niet. Ze is hoogstens stabiel te noemen op grond van tellingen van rondvliegende vogels (MUS). Op uitgebreide schaal en systematisch toepassen van kunstnesten zou de soort kunnen helpen.

Andere bedreigingen zijn, naast de beschikbaarheid van broedplaatsen,  waarschijnlijk de effecten van klimaatontwrichting, insectensterfte, oude en nieuwe pesticiden en het verdwijnen van voedselgebieden in de Afrikaanse overwinteringgebieden.

De Radboud Universiteit Nijmegen en Sovon hebben ontdekt dat hoe hoger het gehalte imidacloprid in het oppervlaktewater, hoe sneller de achteruitgang van 15 soorten insecten etende broedvogels is (statistisch verband, niet oorzakelijk). Zie artikel in Sovon Nieuws 2016.

In 2008 zijn bij gierzwaluwen in Rome de restanten van zes soorten insecticiden in het vogellichaam geanalyseerd. Er zit zoveel in dat de vogels een indicator kunnen zijn voor de mate van chemische vervuiling in het foerageergebied. Zie deze paper (E.)

Nestlocaties kunnen worden ingevoerd op http://www.waarneming.nl. Deze gegevens worden overgenomen door de Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). Die wordt op haar beurt geraadpleegd door ecologisch onderzoekers en vergunningverleners bij werkzaamheden zoals bouwen, renoveren en slopen van gebouwen. Bij raadpleging van de NDFF komen de gierzwaluwbroedplaatsen boven water en kunnen betrokken worden bij compenserende voorzieningen.

Renovatie en sloop volgens de wettelijke voorgeschreven regels betekent overigens niet dat de uitvoering altijd goed verloopt. En het resultaat van de compenserende maatregelen is vaak onbekend en veelal onvoldoende.  Veel kunstnesten staan leeg. Er worden nog altijd fouten gemaakt bij de te nemen maatregelen en bij de uitvoering. Plaatselijke gierzwaluwbeschermers kunnen nog steeds belangrijk werk doen door verleende vergunningen en ontheffingen kritisch te bekijken, de uitvoering te bewaken en waar nodig bij te sturen.

Alle in het wild levende vogelsoorten in de EU, dus ook de Gierzwaluw, zijn beschermd. De vogels en hun nesten mogen niet verstoord, verwijderd of beschadigd worden. In Nederland is dat sinds 1-1-2017 vastgelegd in de Wet natuurbescherming (Wnb). Deze verving de Flora- en Faunawet, de Boswet en de Natuurbeschermingswet. Op 1 januari 2024 wordt de Wnb opgenomen in de nieuwe Omgevingswet. Wnb en Omgevingswet  bevatten o.a. ook de nationale uitwerking van de Europese regelgeving in de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn.

In de ontheffing staan o.a. voorschriften voor het vervangen van de verdwenen nesten en de perioden waarin de werkzaamheden mogen worden uitgevoerd. De jaarrond beschermde neststatus mag overigens sinds enige tijd door de provincies worden  vastgesteld. Die hanteren echter nog steeds allemaal categorie 2.

Meer bij RVO: De Wet natuurbescherming.

- volledig tekst van de Wet natuurbescherming.

- lijst met jaarrond beschermde nesten (categorieën 1 t/m 4)

Handhaving wordt vaak uitgevoerd door een regionale "Omgevingsdienst" of "Regionale Uitvoeringsdienst", zoals de Handhaving door RUD Utrecht.

Kennisdocument gierzwaluw

In het Kennisdocument Gierzwaluw, juli 2017 (voorheen "Soortenstandaard" van 2014) staat de basiskennis over de gierzwaluw en hoe in de praktijk zodanig met de wet- en regelgeving moet worden omgegaan dat de wet niet overtreden wordt. De Kennisdocumenten worden in opdracht van het IPO (interprovinciaal Overleg) beheerd en geactualiseerd door uitvoeringsinstantie Bij 12 .

Eind april 2022 was de verwachting dat de nieuwe herziening, na aanzienlijke vertraging, in september 2022 gepubliceerd zou worden. Dat is ook niet gelukt. Er wordt nu nog gewerkt aan het beantwoorden van veel vragen van de provincies en gehoopt wordt nu op publicatie in februari 2023.

Door RVO/LNV wordt met een groep specialisten "uit het veld" ook nog gewerkt aan een apart "kennisdocument na-isolatie en renovatie" met o.a. minimaal te nemen maatregelen die hun effectiviteit hebben bewezen of zeer kansrijk zijn. Er komt verder nog een gebiedenprotocol voor inventarisaties in grotere gebieden (stad, wijk, dorp), een monitoringsprotocol, een protocol voor het ongeschikt maken van broed- en verblijfplaatsen en een catalogus met voorbeelden van effectieve en kansrijke maatregelen. Ook worden diverse onderzoeken opgestart, o.a. naar de effectiviteit van maatregelen en naar nieuwe producten die daken na renovatie weer geschikt maken voor huismus en gierzwaluw. Er wordt voor gezorgd dat deze nieuwe documenten niet strijdig zijn met het kennisdocument gierzwaluw.

- BIJ 12 kennisdocumenten-ontheffingen-wet-natuurbescherming

- Herziening kennisdocument gierzwaluw 2023

- Zoek hier verleende ontheffingen Wnb, in officiële bekendmakingen

Nul Op de Meter

Voor renovaties met het NOM - keurmerk (Nul Op de Meter) moest met een speciaal daarvoor ontwikkelde gedragscode gewerkt worden: "Gedragscode Natuurinclusief renoveren".

Meer: Gierzwaluwen en gedragscode NOM-keur.

Maar de code is op 21 april 2021 op non-actief gesteld. De Raad van State besliste in hoger beroep van Stichting MUS en Sevon dat de code ten onrechte is goedgekeurd door de minister van LNV. Zie bericht 23-4-2021.

- Meer over vrijstellingen op basis van gedragscodes bij RVO

Woningcorporaties en gemeenten kunnen tijd en geld besparen door het vaststellen van een Gedragscode of een Soortenmanagementplan (SMP) met generieke vrijstellingen van de bepalingen in de Wnb voor een groter gebied en voor een langere periode, meestal 10 jaar. Een gemeente kan b.v. een SMP laten maken voor al haar eigen gebouwen en voor alle bouw op door de gemeente uitgegeven gronden (waar voorwaarden aan de bebouwing kunnen worden gesteld). Een woningbouwcorporatie kan een SMP laten maken voor al haar bezit (of in een bepaald gebied).  Als aan de voorwaarden van de SMP-bepalingen wordt voldaan hoeft er bijvoorbeeld niet aan alle gebouwen onderzoek naar de aanwezigheid van soorten te worden gedaan. De provincie moet SMP's goedkeuren.

Pre- SMP

De vaststelling van een SMP kost geruime tijd, vaak meer dan 2 jaar. Omdat er momenteel veel ongelukken gebeuren (dode vleermuizen door spouwmuurisolatie en jonge gierzwaluwen op straat) bij vooral isolatiewerk aan particulier eigendom heeft de provincie Utrecht (als eerste provincie) de mogelijkheid ontwikkeld voor verantwoord isoleren tijdens twee jaar "pre-SMP. In de gemeente Leusden loopt nu de pilot.  Ook andere provincie tonen belangstelling voor deze aanpak. Overijssel maakt dit jaar een start.

Het is een gebiedsgerichte ontheffing voor alleen particuliere grondgebonden woningen met een energielabel C t/m G en gebouwd voor 1992. De regelgeving betreft de isolatie van spouw, binnen- en buitenmuren, borstwering en dak en het plaatsen van zonnepanelen. Het PRE loopt vooruit op een volwaardig SMP en heeft een looptijd van maximaal 2 jaar. Voor een SMP is dat meestal 10 jaar.

Het Pre-SMP is vooral bedoeld om snel meer bescherming te kunnen bieden aan soorten als vleermuis, huismus en gierzwaluw en toch de voor de klimaatdoelen broodnodige verhoging van het isolatietempo te kunnen maken. Er wordt  momenteel heel veel "illegaal" (zonder te voldoen aan Wnb-regelgeving) geïsoleerd. De RUD van Utrecht heeft in het kader van handhaving van de Wnb  een boete uitgedeeld aan een na-isolatiebdrijf  voor het nalaten van onderzoek naar de aanwezigheid van vleermuizen.

Voor het werken volgens een pre-SMP geldt o.a. dat het isoleerbedrijf de "handreiking natuurvriendelijk isoleren" hanteert. Een van de voorschriften is verder dat als een dak bij isolatie aan de buitenkant niet meer toegankelijk gehouden kan worden voor vogels, er op de woning minstens vier nestkasten voor huismus/gierzwaluw "aan de schaduwzijde" geplaatst moeten worden. Als de spouw toegankelijk was voor vogels, maar na isolatie niet meer, moeten er twee vogelvoorzieningen per woning geplaatst worden. De regels gelden voorts per CBS-buurt waarin tijdens de twee jaar looptijd niet meer dan 30% van de woningen aan de regeling mogen meedoen.  Zie verder de spelregels "natuurvriendelijk isoleren".

En hier een aardig verslagje over de (moeizame) totstandkoming "om een werkbare oplossing te vinden die bevredigend is voor de ecologen, de juristen, maar ook voor de isolatiebranche". Ook de belangenbehartigers van vleermuizen hebben zich er mee bemoeid.

- info en links over Pre-SMP in bericht van provincie Utrecht

- Particuliere woningisolatie onder pre-SMP, 22-2-2022

- "Handreiking natuurvriendelijk isoleren" van pre-SMP Utrecht

Andere voorbeelden van SMP's:

Het allereerste SMP werd in augustus 2016 goedgekeurd door het ministerie van EZ voor Soortenmanagementplan Oude Stad Tilburg.

- SMP Apeldoorn 12-3-2019 en een video over het SMP

(in juni '22 al 900 gierzwaluwkasten geplaatst)

- Vechtdal Wonen SMP voor Hardenberg e.o. nov. 2020

- aangifte doen bij de plaatselijke politie.

Ook kun je bezwaren/zienswijzen indienen tegen geplande omgevingsvergunningen van de gemeente (ook als je eerder daartegen geen zienswijze had ingediend, zie: uitspraak Raad van State.) en bij de provincie tegen ontwerp ontheffingen of SMP's volgens de Wnb.

Als de vogel volgroeid, gezond en niet gewond lijkt, laat hem dan eerst een uurtje tot rust komen in een gesloten kartonnen doos. Niet voeren, een beetje water toedienen met wattenstaafje o.i.d. helpt soms maar is niet echt nodig. Even wegen en bij minstens 40 gram en als de vleugels minstens 3 cm buiten de staart uitsteken ermee naar de rand van open terrein gaan, (weiland, flink grasveld in een park, of een groot plein) met minstens 50 meter ruimte zonder obstakels. Houd de hond even vast, let op katten in de buurt en zet de vogel op uw schuin naar boven uitgestoken vlakke hand. Niet opgooien; als hij kan dan zal hij uit zichzelf wegvliegen. De vogel vliegt horizontaal of eerst wat dalend weg en heeft dan enige tientallen meters nodig om hoger te klimmen. Zie dit filmpje.

Vereniging GBN heeft een speciale infobrochure over de opvang van gierzwaluwen voor opvangcentra: info@gierzwaluwbescherming.nl of telefoon 020-645 1130 of  06-645 5207.

In Het Vogeljaar 1968 nr. 3 staat een heel oud opvangbericht. Een gierzwaluw met gebroken vleugel wordt twee jaar gevoerd met meelwormen maar wil geen water drinken. Zie het Vogeljaar jrg. 16 nr. 3- 1968 p. 563 (.pdf)

De NRC checkte het aantal vogelslachtoffers uit een artikel van Koos Dijksterhuis in Trouw van 16-1-2018. Conclusie: huiskatten in Nederland maken jaarlijks ongeveer 3 miljoen vogelslachtoffers (voor NL omgerekend op basis van Amerikaans onderzoek), zie: NRC checkt, 6 febr. 2018. En in een recenter artikel van 4-6-2021 komt de NRC op 17 miljoen per jaar!

Gevaar voor biodiversiteit

De wetenschap acht huiskatten inmiddels een belangrijke bedreiging voor de biodiversiteit. Pete Maraa schreef er een boek over: Cat Wars, zie interview met hem in de NRC van 3 oktober 2016  en Interview in National Geographic en een onderzoek in artikel NRC 26 oktober 2016 .