Bezetting Utrechtse kunstnestprojecten

Schrijver dezes houdt de bezetting van kunstnestprojecten voor gierzwaluwen in Utrecht-stad in de gaten. Net als elders blijkt ook hier dat er bij veel nestkasten en neststenen nogal eens wat mis gaat of iets fout wordt gedaan waardoor bezetting lang uitblijft, laag blijft of achterwege blijft. Maar ook op het oog uitstekende projecten blijven vaak lang ongebruikt. De gemiddelde bezetting van 1.089 nestkasten en neststenen bleef in 2021 steken op krap 8%.

Op de kunstnestenpagina staat een en ander over de factoren die een rol spelen bij de kans op bezetting van een nestkastproject. Met meer kennis van zaken bij betrokken partijen is wellicht nog wat winst te behalen maar misschien moet er ook naar een andere, aanvullende aanpak voor vervanging van verdwijnende nestgelegenheid door sloop en verbouw worden omgezien. Met name standaard en verplichte inbouw bij nieuw- en verbouw op geschikte locaties zou veel kunnen helpen. Meer daarover in dit artikel.

Bezetting Utrechtse kunstnestprojecten 2018-2021

 

	Bekende kasten /  neststenen *	Aantal projecten	Bezette projecten	% bezette projecten	Bezette kasten	%bezette kasten
2018	597	23	3	13	42	7
2019	766	34	3	9	40	5
2020	933	42	6	14	66	7
2021	1.097	55	8	13	83	8

* Beschikbaar voor het jaar vanaf mei

- Uit aantallen bezette kasten en bezettingspercentages mogen geen conclusies worden getrokken over jaar-op-jaar 'voor- of achteruitgang'. De bezettingsgraad wordt ook bepaald door het aantal bekende kasten en de leeftijd ervan. Er komen nieuwe projecten bij die meestal niet direct, maar pas na jaren of helemaal niet bezet raken, vooral in 2021.

Het hogere bezettingspercentage van 2020 wordt vooral veroorzaakt doordat projecten 7c en d met 14 nesten in 2020, in 2019 niet werden gecontroleerd, maar toen zeer waarschijnlijk in gelijke mate bezet waren. 

Het hogere aantal bezette kasten in 2021 (+17) komt vooral door langer zoeken en meer bezet vinden bij de projecten 3 (Lutherse kerk) en 7 (Hartingstraat/A. v. Schendelstraat), met totaal +12 bezette kasten t.o.v. 2020.

- Er is in 2021 slechts een van de 34 in 2020 onbezette projecten zeker bezet geraakt (nr. 4) en misschien een tweede (nr. 14). In 2020 raakten drie projecten voor het eerst bezet. In 2019 zijn geen projecten bezet geraakt.

- Als we het grote (lege) project met 303 kasten bij Primark (voormalig V&D/Hudson's Bay, nr. 5 in de tabel) niet meerekenen komen de percentages bezet voor '18 t/m '21 op resp. 11, 9, 11 en 10 %.

"Bezet" is niet hetzelfde als een succesvol broedgeval en betekent soms niet meer dan dat er minimaal eenmaal een invlieger de kast in ging en binnen bleef (of een uitvlieger). Wat er precies in een nestkast gebeurt is alleen 'hard' vast te stellen met een camera. Het kan bij invliegers b.v. ook om slapers gaan (1 of 2 vogels) die het jaar erop terugkomen om te broeden. Of het zijn verkenners die uiteindelijk toch elders broeden.

Elk project is minimaal een uur op een avond tussen half juni en 15 juli in de gaten gehouden.

- = zeer waarschijnlijk geen broedgeval of kastbezetting

niets ingevuld = onbekend (niet of onvoldoende bezocht)

K = nestkasten    S = neststenen

P of O:

P = particulier, niet wettelijk verplicht, "liefhebbers".

O = (Grotere) projecten van organisaties / bedrijven. Zoals wettelijk voorgeschreven projecten van gemeente, woningbouwcorporatie, bouwbedrijf. En/of in kader van Wnb, mitigatie, keurmerk (BREEUW, NOM), SMP, 'groen' beleid, 'natuurinclusief' e.d.

Meer projectinfo via weblinks in de tabel (website, bron, foto) en onder de tabel.

Kunstnestenbezetting 2018-2021

Helpen ?

Weet je meer projecten, wil je helpen met de monitoring?  Laat even weten aan jaaplangenbach@ziggo.nl , Willemstraat 38, 3511 RK, 06 - 3849 7474.

Tips: "Nestkastbezetting controleren".

Opmerkingen bij de projecten

1, 2, 18 t/m 22 en 36: bij (sterk) verspreide plaatsing door een wijk/buurt met een of twee kasten per woning duurt bezetting vaak erg lang of blijft uit, zelfs als er bestaande nesten verdwenen zoals in De Lessepsbuurt. De kasten worden niet of moeilijk gevonden. Ook in Haarlem b.v., 10% na 10 jaar, zie Garenkokerskwartier, in Fitis 38 -4. Lokgeluiden bij elk huis met een paar kasten is niet te doen, monitoring is zeer tijdrovend. Concentratie van een groter aantal kasten bij elkaar op b.v. een enkele grote blinde gevel is beter, maar ook weer niet teveel en niet te dicht op elkaar, zie opmerkingen bij nr. 24.

1. Voordorp. In 2008 werd de eerste kastbezetting waargenomen, na het afspelen van lokgeluiden. In 2020 waren 12 kasten met paartjes bezet (broeders en slapers) en 7 kasten met zeker broedsucces (bij 4 kasten jongen in de opening gezien of gehoord en 3 kasten op basis van invlieggedrag). In 2019 zijn 11 nieuwe kasten bijgeplaatst en in 2020 nog eens zes. Het project wordt sinds de start in 2006 gemonitord.

De locatie van veel kasten is niet best (wordt veelal bepaald door de bewoner die de kasten van de gemeente krijgen). Veel hangen op slecht aan- en langsvliegbare plekken, of zelfs in binnenhoeken zoals op de foto. Daardoor ook slecht zichtbaar voor de gierzwaluwen. Veel beter is bij de pijl (en geen vlag uitsteken van april t/m augustus). Een aantal niet bezette kasten is inmiddels niet geschikt om bezet te raken omdat invliegen door bomengroei onmogelijk werd. (Bezette kasten blijven na groei van bomen of struiken, zelfs tot vlak voor de ingang, tot het uiterste bezet, al moeten er haast onmogelijke bochten voor gevlogen worden , maar een keer houdt het op natuurlijk).

Tabel uit jaarverslag 2020

Verslag 2008 in buurtkrant

Jaarverslag 2017

Jaarverslag 2020

2. De Lessepsbuurt. Opgehangen na de buurtrenovatie waarbij de gierzwaluwkolonie dakloos raakte. Bericht RTV Utrecht 2012 . 43 kasten hangen zeer verspreid door de buurt met 1 - 4 per woning. Niet doenlijk om allemaal te controleren maar het uitblijven van gier- en verzamelvluchten boven de buurt wijst ook op leegstand.

3. Lutherse kerk met totaal 26 neststenen aan drie zijden van de kapel van het voormalige Abraham Doleklooster in de Hamburgerstraat. Ingemetseld bij de bouw in 1412 (of bij verbouw in 1479 ?). In 2021 waren minstens 23 neststenen bezet.

3a: Noordoostzijde, 14 kasten rond de rode luiken. In 2021 waren alle kasten bezet (in- of uitvliegers gezien). Veel lager zitten links van het koor nog drie kastingangen, onder het onderste muuranker onder de horizontaal lopende richel. Die zijn vanwege het huis ervoor, met het platte dak, dat begin vorige eeuw op de plaats van veel lagere huisjes werd gebouwd, niet meer bruikbaar. In 1412 stonden er helemaal geen gebouwen voor. Op een foto van 1925 zijn 13 neststenen te zien. Tijdens reparatie van metselwerk nadien zijn er twee verplaatst.

Tekening 1899

Met wat geluk kun je in een uurtje heel wat kasten bezet verklaren: op 27-6-'20 van 21.25-22.30 totaal 30 in- en uitvliegers (20 in, 10 uit) bij 10 kasten. Op 25-7-'20 van 21 - 22 u. totaal 18 in- en uitvliegers (9 in en 9 uit) bij acht kasten.

Kraaienaanval

Op 28 en 29 juli 2021 werden tijdens 2 uur waarnemen (elke dag van 21.00 - 22.00) in- en uitvliegers gezien bij 9 van de 14 bezette neststenen (nrs. 1, 3, 6, 8, 9, 10, 12, 13 en 14). Op 31-7 tussen 21.40 en 22.00 invliegers in nrs. 4, 6, 10, 12, 13 en 14. Totaal dus 10 van de 14 nog bezet. Er waren dus zeer waarschijnlijk nog flink wat nesten met jongen maar meestal blijven ouders nog wel een paar dagen nadat de jongen zijn uitgevlogen.

Dat er jongen zijn wisten ook vier zwarte kraaien die 29-7 (niet op de 28e en de 31e) op wacht zaten voor de nestuitgangen, op het kruis en de nok van het koor voor de gevel met nestingangen, zie pijlen op foto. Was dat de oorzaak dat de invliegers deze avond veel later kwamen (allemaal na 22.40) dan gisteren (invliegers vanaf 21.10), en deels nadat de kraaien weg waren om 22.50 ?

Eenmaal dook een kraai een invliegende gierzwaluw achterna tot op de nestingang van nr. 12 maar hij was net te laat en keerde terug op de uitkijk. Twee maal vloog een kraai naar een jong in de nestopening (steen nr. 3 en 6),  pikte erin en vloog fladderend naar beneden op het platte dak van het huis ervoor. Daar zijn ze niet zichtbaar maar het had er alle schijn van dat het twee maal raak was. Ze kwamen terug op het koor, schoonden de bek en fatsoeneerden de veren en gingen, net als ik,  verder met nestingangen in de gaten houden. Foto met kastnummering 1-14.

Filmpje: 'bangers' bij de nestingangen.

3b: In 2020 waren 4 van de 5 kasten op zuidwest bezet en in 2021 alle vijf. Zie kastnummering 1-5.

3c: In 2020 waren vier van de zeven (nrs. 3, 4, 5 en 6) onder de dakgoot op zuidoost bezet (in- en uitvliegers gezien), zie kastnummering 1-7. In 2021 waren 2 t/m 5 bezet; nr. 1 niet omdat er ' troep' in de kastopening zit. Nr. 6 en 7 misschien gemist, misschien ook door de buren die er ook geen activiteit zagen.

Meer over deze Lutherse kerk en andere middeleeuwse kunstnesten.

4. Vredenburgplein, boven Zara-The Mall. Astrid v.d. Broek, medewerker van Utrecht Natuurlijk meldde op 2 augustus 2021 een eerste teken van bezetting van dit project na de bouw in 2016. Ze zag, n.b. even na een interview met rtv Utrecht over gierzwaluwen daar ter plaatse, een gierzwaluw uitvliegen uit de 6e neststeen vanaf noord (rechts). Eerder dit seizoen had ze al eens  een langsvliegend groepje gezien. Dus we hebben zeker dit seizoen wat gemist bij de controle. Zie de melding op waarneming.nl .

5. Rijnkade 5, boven Primark, bij de "theepot" (voorheen V&D en Hudson's Bay). De kolonie is na de renovatie in 2018 verdwenen en de 303 nestkasten worden t/m 2021 niet gebruikt. Bij dit compensatieproject is zowat alles fout gedaan wat fout kon gaan, zie projectbespreking bij Hudson's Bay .

6a. Stadhuis. Elf ingangen in de gootombouw aan de stadhuispleinzijde, rechterkant. Wel 'natuurlijke' nesten hiertegenover, bovenin langs de 'ramen' boven de waterloop.

6b. Twee groepjes van vier respectievelijk zes nestkasten, zichtbaar vanaf de Ganzenmarkt.

7abcd. Mitigatieproject wegens sloop van ziekenhuis AZU met gierzwaluwnesten. Totaal 40 neststenen (2 inmiddels onbruikbaar) langs bovenrand van de flats. Mogelijk al kort na nieuwbouw in 1992 bezet, zeker vanaf 2007. De buurt kent nog steeds vrij veel 'natuurlijke' nesten.  Op 23-7-'19 grote verzamelvluchten van 100+ vogels boven de wijk. In 2021 zijn alle 38 geschikte neststenen bezet gezien (in- en uitvliegers gezien, jongen in opening).

7ab, Hartingstraat: In 2015 zijn in- en uitvliegers gezien bij alle 20 neststenen. In juli 2019 15 ingevlogen neststenen gezien. In '20 invliegers gezien bij 16 neststenen (nrs. 1, 3, 4, 5, 8 en 10 t/m 20). Op 16/18-7-'20 jongen uit de opening kijkend van nrs. 15 en 20. (Nummering vanaf noord)

2021: Invliegers bij alle 18 neststenen (2 en 7 niet, deze zijn niet bruikbaar voor gierzwaluw door weggeraakte schijf met opening).

7cd,  A. v. Schendelstraat: neststenen op zuidwesten. Er wordt mogelijk al meer dan 20 jaar met succes gebroed. Wordt mogelijk veel te heet tijdens hittegolven. In 2020 werd tijdens de hittegolf een halfvolwassen jong op een balkon gevonden, waarschijnlijk wegens hitte uit de kast gevlucht.

In 2016 werden twee bezette kasten gemeld op waarneming.nl. In '18-'19 niet gecontroleerd.

2020: invliegers in 14 kasten, nrs. 1, 2, 4, 5 t/m 11, 13 t/m 16 en 18. Van 16 t/m 28-7-'20 jongen uit opening kijkend gezien in nrs. 1, 4, 5, 10 en 16.

2021: In- uitvliegers in alle 20 kasten. Twee kasten met jongen in opening gezien. Op 1 augustus nog invliegers in kasten 3, 5, 6, 9 en 10, allen na 21.45.

8. Smakkelaarsveld, Mediamarkt. Scherpe randen van invliegopening in hardsteen muurbekleding beschadigen vleugels. Glad oppervlak maakt aanhaken onmogelijk. De invliegopeningen lijken te klein met hoogte van 2,6-2,7 cm. (berekend met foto en 51,5 cm brede gevelplaat), moet minimaal 2,8 zijn. We mogen hopen dat deze kasten niet bezet raken, maar de kans daarop is erg klein (geen broedplaatsen in de buurt, onbekend type nestingang).

9. en 10. Onder bruggen over Catharijnesingel. Het zijn gierzwaluw neststenen maar het zou wel erg apart zijn als die hier iets mee konden. Misschien iets voor huismussen? De bouwer weet niet wat de reden of bedoeling was. Bij nr. 12 ontbreekt de afneembare schijf met kastopening.

12. Jacobijnenstraat. Twee Schweglerkasten van het gemeenteaanbod. Lokgeluid sinds start, maar niet zo vaak wegens mogelijk burengerucht.

13. "Wonderwoods".

Vanaf 2023 een 105 meter hoge, 'groene" woontoren als 'vertikaal bos' getypeerd, met o.a. 50 gierzwaluwkasten op noordoost op 33-55 meter. Ook 13 vleermuiskasten, 50 huismuskasten en een slechtvalkkast op 104 meter. Die hoeft voor prooi (bij bezette kasten) dan niet ver te vliegen ! Maar als het een echt bos wordt zal de gierzwaluw hier eerst moeten leren om spechtennesten te benutten.

BTW, in Groningen worden op een watertoren ook gierzwaluwkasten en een slechtvalkkast geplaatst. Zie het interview  met de Groningse Stadsvogeladviseur van Vogelbescherming.

15. Palembangstraat. Op 25-7-'19 's avonds geen enkele activiteit in de wijk. Wel op 13-7-20 (15 stuks hoge verzamelvlucht) maar niet bij de nestkasten. Minstens drie kasten, gezien uitpuilend materiaal, bezet door huismus. Er zijn in 2020 ook drie huismuskasten opgehangen. In '21 zelfde beeld met nestmateriaal in veel kasten maar op 20-6 ook twee gierzwaluwen die 1x gierend langsvlogen.  Op 29-6 bleek dat gericht te zijn op een nest rechtsboven in een rot stuk betimmering, waar een gierzwaluw invloog. Geen bezetting in de kasten t/m 2021.

16. Vleutenseweg 420. Mitigatieproject gezien dakrenovatie in uitvoering juni 2019. Geen bezetting t/m 2021 maar van 2019 t/m 2021 wel twee tot drie nesten bij regenpijpdoorvoeren in dakgootbekisting, dichtbij de nestkasten.

17. H.J. Schimmelplein: eerste kast in 2020 bezet geraakt, in 2021 een 2e kast erbij en op 2 augustus invlieger in 2e kast (zie melding waarneming.nl) en jongengeluid gehoord in 1e of 2e kast.

19. Lauwerecht 68 a, onmogelijke locatie in binnenhoek en vlak achter hoge bomen.

20. en 21. v.d. Steenstraat en Verheulstraaat. Geen broedplaatsen in de buurt. Weinig kans op bezetting zonder lokgeluid. In '20 en '21 geen activiteit bij de kasten gezien door de bewoners.

20. Balkstraat. Lokgeluid vanaf eind juni '20 en in '21 alleen in mei.

25. Idenburgstraat, hoek Oudlaan. Lokgeluidspeaker 2021 in kozijn bij de staart eind van de middag, niet ' s avonds.

Erg veel (70!) kasten vlak bij elkaar is geen goed idee. Uit onderzoek blijkt dat de kans op bezetting recht evenredig afneemt met het aantal kasten, zie bezettingsfactoren bij 23 renovatieprojecten, Duitsland . Het is ook beter om een grotere afstand (0,5 - 1 meter) tussen de kasten te hanteren.

Er is o.a. gevaar voor burenruzie door foutief invliegen omdat de kasten lastig van elkaar te onderscheiden zijn. Verschillende vormen van de invliegopening (rond, vierkant, ovaal, links/rechts geplaatst) of "huisnummers" kan de herkenbaarheid vergroten. Onderverdelen in flink van elkaar gescheiden kleinere groepjes van 4-6 kasten helpt ook. Dertig kasten op een dergelijke gevel is meer dan genoeg.

In de hoofdstad Bakoe van Azerbeidzjan is iets dergelijks met 400 kasten op een kopgevel gerealiseerd (drie composities in de vorm van een gierzwaluw). Er zijn wel kasten bezet maar aantal is onbekend. De bezetting wordt gecontroleerd vanaf een hoogwerker met een mini 'vingercamera' aan een snoertje. Bekijk het filmpje op Youtube .

27. Talmalaan. Een van de 36 neststenen mist het front met de opening. Daardoor ontstond een grote opening. Eronder zaten in 2021 poepstrepen, hetgeen waarschijnlijk wijst op  bezetting door een spreeuw. Misschien lokken die de eerste gierzwaluw ?

28. Stroomstraat. Lokgeluid vanaf 22 juni 2021 en reactie gezien van overvliegende gierzwaluwen.

29. Bethlehemweg 59. Hangen te laag en er dreigt conflict met de druif. Er wordt geprobeerd een betere plek te vinden voor seizoen 2022.

30 t/m 35. Voormalig Veemarktterrein, nieuwbouw.

De mogelijke inbouw van neststenen is door stadsvogeladviseur Marian Peterse in de loop van 2016-2018 bij de diverse ontwikkelaars van de wijk aangekaart. Een aantal heeft ze op vrijwillige basis gerealiseerd. Het NOM-project van Mitros met 31 kasten is gerealiseerd volgens de gedragscode voor Nul Op de Meter (3 kasten per woning). Op het kaartje zijn de totaal 89 neststenen, verdeeld over 9 groepen aangegeven.

Drie avonden bezocht in juni/juli 2019. Geen gierzwaluw in of boven de wijk of bij de kasten gezien. Zelfde beeld in 2020 en 2021. Ook geen andere tekenen van nestbezetting zoals poepjes op de muur, op straat of nestmateriaal in openingen.  Ook regelmatig op bezetting gecontroleerd door Marian, die vanaf de start ook geen bezetting heeft kunnen constateren.

36. Noordzeestraat. Invliegers in kasten 5 en 10 op 28-6-'20 rond 22.15. (nummering van links naar rechts). Bij neststeen 5 zit een natuurlijk nest achter een kantpan. Apart: op 16-6-'21 tussen 22.00 en 22.40 en op 26-6 tussen 21.30 en 22.00 u. alleen invliegers in neststeen 10. Maar dat past wel bij de omvang van de giervluchten langs het pand met maximaal vijf vogels, maar meestal twee of drie.

37. Floris Heermalestraat. Lokgeluiden bij kast nr. 4 op huisnr. 12. Eerste belangstelling geconstateerd (twee aanhakers). Kasttype NK GZ 10 van Vivara Pro, 1 per woning, nogal ver uit elkaar.

38. Nicolaasweg 66.

Drie kasten aan oostzijde (achterkant) met lokgeluid maar geen bezetting in '19. In de hoek zes huismuskasten. Vier toegevoegd in '20 aan westzijde (straatkant). In '20 een kast bezet aan de westkant en aan de oostkant, maar nog geen broedgevallen. In '21 in ieder geval broedgeval aan oostzijde en invlieger aan westzijde.

39. Hotel Moxy. Inbouwkasten zonder kijker niet zichtbaar in bovenrand van rechthoekige 'verzonken' vlakken.

43 t/m 47 Overvecht

43/44. Gambia- en Kwangodreef: flatrenovatie. Bij de nul-meting in 2018 (verplicht in kader van gedragscode natuurinclusief renoveren voor NOM-keur) werden in de buurt geen broedplaatsen van gierzwaluw ontdekt. Zie rapport Aveco de Bondt, p. 40 e.v. In mei 2020 wijzen poepstrepen bij enige stenen aan de Gambiadreef waarschijnlijk op spreeuwennesten.

45 t/m 47: na de nieuwbouw (1968) aangebrachte combikasten van 3 stuks aan uiteinde van drie huizenblokken. Drie kasten zijn niet bruikbaar voor gierzwaluw door boom dichtbij. Diverse kasten worden door huismussen benut.

48. Aureliahof, Leidsche Rijn. In dakgootombouw, te laag en lastig/niet aanvliegbaar. Lokgeluiden in 2012. Wel 'natuurlijk' nest dichtbij op nr. 53, zie eerste nest Leidsche Rijn.

49/50. Leidsche Rijn, L. Armstronglaan. Projecten "Town Garden" en "Nature". Zes trappenhuizen als uitbouw met elk 5 gierzwaluwneststenen aan de westzijde. De positie is niet ideaal. Gierzwaluwen, met name de nestzoekers, vliegen graag horizontaal langs de openingen maar hier moeten lastige bochten gemaakt worden. Beter was plaatsing op de noordgerichte kopse kanten geweest, ook i.v.m. hittestrees door zonbestraling en ook beter wat hoger. Twee laagste neststenen van vijf zitten op een meter boven een uitbouw en zijn vanwege te weinig in- en uitvliegruimte niet bruikbaar.  Er is duidelijk geen ecoloog met gierzwaluwkennis bij betrokken geweest. Aan de oostzijde zitten op

gelijke wijze geplaatst 30 vleermuiskasten.

 Gebouwd in '19-'20 maar project pas ontdekt in juni '21. Twee bewoners meldden los van elkaar vogels, misschien gierzwaluwen, bij de kasten gezien te hebben. Spannend, dus gelijk maar kijken op de avond van 5 juli. Controle van bezetting is vrij makkelijk omdat vanaf het westen van het blok alle in- en uitvliegruimte in een blikveld volledig overzien kan worden. Tussen 21.30 en 22.30 continue gekeken. Geen verzamelvluchten boven de wijk of het gebouw, geen giervluchten langs de gevels en geen in- of uitvliegende gierzwaluwen (ook geen vleermuizen). De volgende dag bleken wel een paar kasten bezet met jonge huismussen.

51/52. Leidsche Rijn, buurt Hoge Weide. Twee kopgevels op 50 m. van elkaar met elk zes neststenen gierzwaluw en vijf huismusinbouwkasten.

54/55, WF Hermansstraat, LR. Sociale woningbouw  volgens "Nul op de meter".

56. Leidsche Rijn. In de begrenzingsmuur langs de Vaduzdijk van stadspark "Plantsoen van Boedapest". Erg op ca. 3 meter boven maaiveld pal naast druk fietspad. Daaronder ook voorzien van 32 huismuskasten en 4 vleermuiskasten. Een aantal gierzwaluwkasten is in 2021 ontdekt door huismussen, maar waarschijnlijk nog geen broedgevallen.

Zevende zoekseizoen Utrechtse gierzwaluwen

Op 10 mei 2021 ging voor een twintigtal vrijwilligers het zevende zoekseizoen naar gierzwaluwnesten van start met een digitale ontmoeting op Google-meet, georganiseerd door Astrid van den Broek van Utrecht Natuurlijk-gierzwaluw, in opdracht van de gemeente. Daar kun je je ook aanmelden als je wilt helpen. Stadsecoloog Gideon Vreeman schreef een korte handleiding.pdf voor efficiënt nesten zoeken. Meer info hierover op mijn pagina nesten zoeken en methoden om broedgevallen vast te stellen.

Sinds 2014 zijn er t/m 2020 bijna 1.000 broedplaatsen gevonden (inclusief hervondsten). In een aantal situaties is verbouwassistentie verleend en nestverlies voorkomen en in de eerste jaren zijn enige tientallen nestkasten opgehangen. Over bezetting daarvan is weinig bekend.

Resultaten ("nestindicatieve waarnemingen per blok van 100*100 m.") staan op deze gemeentekaart. Vink "2020"aan voor de resultaten van 2020. Klik op de vierkantjes voor "aantal waarnemingen", "aantal exemplaren",  "aantal nestindicerend gedrag" en "aantal bezet nest".

Alle waarnemingen in de gemeente 2021

Ontdekking Eerste 2 broedgevallen Leidsche Rijn in 2017 en 2021.

Broedplaatsen in waarneming.nl

Zie waarneming.nl: alle waarnemingen met code "bezet nest" 2021 - Utrecht-stad. Klik op de datum vooraan in de waarnemingsregel voor details.

Op deze kaart - binnenstad (inzoombaar) staan de locaties van alle waarnemingen met code "bezet nest" in de binnenstad 2020 en 2021 (binnen de Stadsbuitengracht). En op  deze kaart  staan ze van de hele gemeente Utrecht. Klik de blauwe dots voor details.

"Bezet nest" betreft niet alle bezette nesten/broedplaatsen want een aantal waarnemingen van invliegers (is sterke aanwijzing voor bezet nest) werd voorzien van de code "nestindicerend gedrag", of "waarschijnlijke nestplaats". In 2020 waren dat er samen ook nog een stuk of 35, o.a. in Vleuten en Voordorp. Je kunt ze vinden door in het filtermenu de betreffende codes te kiezen. Maar bij "nestindicerend gedrag" zitten dan ook nogal wat locaties die geen broedplaats zijn (geen invliegers gezien) maar echt nestindicerend gedrag (m.n. giervluchten langs daken, gevels).

Beleid Utrecht

Utrecht wil 'diervriendelijk bouwen en renoveren' bevorderen. Bij nieuwbouw van gemeentepanden en bij projecten op door de gemeente uitgegeven gronden worden daartoe b.v. verplichtingen opgelegd voor o.a. het aanbrengen van kunstnesten voor gierzwaluwen. Het beleid is vastgelegd in het Soortenmanagementplan 2016.pdf . Op diervriendelijk bouwen en renoveren staat wat u kunt doen als er gevaar dreigt voor gierzwaluwnesten.

Big 30

De gierzwaluw hoort ook bij de dertig soorten of soortgroepen (flora en fauna) die de gemeente gaat monitoren als indicatoren van de biodiversiteit in de stad. Zie Big 30.

Middeleeuwse gierzwaluwkunstnesten

Lutherse kerk, Utrecht, Hamburgerstraat, 1412

In 2021 waren minstens 23 van de 26 (bruikbare) neststenen in de middeleeuwse kapel van de Lutherse kerk aan de Hamburgerstraat bezet. In juli zie je 's morgens en ' s avonds vele tientallen gierzwaluwen boven de kolonie vliegen. Twee stenen zijn inmiddels dichtgesmeerd en drie lager geplaatste stenen zijn onbruikbaar geworden door voorgebouwde huizen.

 De stenen werden ten tijde van de bouw in 1412 ingemetseld en zijn waarschijnlijk sinds die tijd door gierzwaluwen bezet geweest. Nog steeds, maar het is onbekend of er onderbrekingen in de bezetting waren.

Bij de restauratie in 1984 zijn de neststenen onderzocht, zie artikel  GBN Gierzwaluwenbulletin 2003-1 p. 10-1, op basis van het verslag van historisch gebouwenonderzoeker Frans Kipp in Jaarboek Monumentenzorg 1996 p. 86-91.

De door Kipp vermelde diameter van de invliegopeningen van 3,5 cm is onjuist (zou te klein zijn voor de gierzwaluw), die is ca. 5 cm.

Tot vorig jaar (2020) belandden vogels (jongen, adulten) regelmatig binnen in de kerk (zelfs vier stuks in 1990). De koster en vrijwillige kerkgidsen lieten ze weer vrij. Ze zijn daarom nu aan de binnenkant met een steen afgesloten en in 2021waren er geen problemen.

In een uitgebreide bouwgeschiedenis van klooster en kapel wordt verondersteld dat de kapel misschien in 1476 voor een belangrijk deel is verbouwd. Minimaal kwam er nieuwe dakbedekking op omdat er tolrechten voor de aanvoer van leien betaald zijn, zie bouw- en verbouwgeschiedenis.

De vroegste mij bekende waarnemingen van bezetting dateren uit de 2e wereldoorlog (van binnenuit gezien door Günter Prang, mededeling Marjos Mourmans).  Begin jaren '60 van de 20e eeuw was de zuidwestgevel compleet bedekt door klimop en de vijf neststenen aldaar waren toen zeer waarschijnlijk niet bruikbaar.

Marjos zag begin jaren '90 van binnenuit jonge gierzwaluwen in de nesten.

Klimop op zuidwest, 1961

klik voor vergroting

Van de 28 neststenen zijn er nu nog 26 open; op de kopgevel ZW (5), de kopgevel NO (14) en onder de dakgoot op ZO (7, zichtbaar vanaf binnenterrein, hek dicht om 18 u.).

Het is de oudst bekende kolonie van Nederland en volgens de Italiaanse onderzoeker  Mauro Ferri zelfs de oudste kunstnestkolonies van Europa die nu is bewoond door gierzwaluwen.

Agnietenklooster Elburg, ca. 1450

De ca. 30 neststenen in het onderste deel van de gevel van het  Agnietenklooster in Elburg zijn van vergelijkbare ouderdom (rond 1450). Ze zitten lager dan de loze gaten in de vorm van het kruis bovenin.  De onder het kruis geplaatste veel grotere openingen waren mogelijk voor duiven bedoeld. 

Agnietenklooster in Elburg

In 1955 is het complex ingrijpend gerestaureerd. De nestingangen werden afgedicht met gaas om overlast van poep voor passerende trouwstellen te voorkomen. Er nestelden ook spreeuwen en huismussen. Maar de lokale vogelwerkgroep maakte ze in 2014 weer open en geleidelijk aan raken er steeds meer stenen door gierzwaluwen bezet, nu een stuk of twintig. Ook elders in het pand wordt  achter dakgoten en onder dakpannen vrijwel zeker (maar bewijs ontbreekt) ook al vele eeuwen gebroed.

Spreeuwenpot in Utrecht, 1316

Flink ouder is een ingemetselde spreeuwenpot met opening 3,5 cm in de top van de trapgevel aan de achterkant van Oude Gracht 307 in Utrecht, de Leeuwenbergh, bouwjaar 1316-1325, ook genoemd in het artikel van Kipp.

Dikke kans dat die heel lang benut is geweest door een gierzwaluw. Maar de pot is bij de restauratie in 1985 verwijderd (zat bij zwarte rondje op de foto). De twee bovenste grote vierkante gaten? zijn nieuw. De twee nog wat grotere duivenkasten eronder, met opstapje onder de opening, zaten er 700 jaar geleden ook al.

Er zitten in buurgebouwen nog steeds een paar nesten want er vliegen geregeld 10-15 gierzwaluwen boven de wijk en een buurman zag er in 2019 of 2020 eentje bij een regenpijp in de dakgootbekisting verdwijnen.

Jonge gierzwaluwen voor consumptie

In Nederland (en Vlaanderen) werden deze voorzieningen vooral voor spreeuwen en mussen gebouwd (oogst van jongen voor consumptie) maar gierzwaluwen zullen er ook dankbaar van geprofiteerd hebben (als de invliegopening groot genoeg is, minimaal 2,8 cm hoog).

Mauro Ferri onderzocht historische kunstnestkolonies die sinds de 13e eeuw werden gebruikt voor het oogsten van de jonge vogels voor consumptie, zoals mussen, spreeuwen, duiven, maar ook voor het plezier van vogels rond het huis of kasteel. In Italië werden daartoe veel speciale "gierzwaluwtorens" gebouwd met soms wel honderden nestplaatsen. Dat was kennelijk zeer succesvol. Sommigen werden gerestaureerd en dienen nu voor onderzoek en er zijn ook nieuwe gebouwd. Met de huidige variant in Nederland, de gierzwaluwtil, wil de bezetting niet zo vlotten, zie bezetting NL gierzwaluwtillen.

Publicaties van Mauro Ferri met data en veel foto's:

-- Historische kunstnesten voor oogsten vogelvoedsel, 2018 p. 217-239 (E)

-- Presentatieslides van lezing 2018 over "gierzwaluwtorens sinds de middeleeuwen" (E)

Broedplaatsen Wijk C

29 juli 2021

Ik woon sinds 29 mei 2020 in Wijk C van de Utrechtse binnenstad, Willemstraat 38 en houd er de broedvogelstand in de gaten.

In de 70 en 80-er jaren van de vorige eeuw is er veel gesloopt en het ziet er naar uit dat er nog maar een paar broedpaartjes in de wijk zijn. Maar ik weet dat hoe langer je zoekt, hoe meer je er vindt (als ze er zijn). Tot en met 2021 werden drie adressen met nesten gevonden.

1. Willemstraat 12, bovenste verdieping in de dakknik, rechts van de dakkapel. Details in waarneming.nl . Ook in '21 bezet.

2. Politiebureau Kroonstraat, zijde Paardenveld t.o. parkeergarage. Bovenste verdieping onder betonnen balustrade bij boom. Details op waarneming.nl . In 2021 werd aan die zijde een tweede nest gevonden.

Verder een paar nesten langs de gevels van het binnenterrein maar dat is niet toegankelijk om de exacte locaties te kunnen vinden. 's Avonds zijn er 10-15 gierzwaluwen actief boven en bij het gebouw (giervluchten, bangers, hoge verzamelvluchten). Dat duidt op een stuk of drie-vier nesten. Op 17-7 heb ik er een gevonden, gezien vanaf de bovenste galerij, Willemstraat 44f. Zie details met foto en pijl bij nestingang op waarneming.nl.

3. Willemstraat 27, links bij regenpijpdoorvoer in dakgoot. Uitvlieger gezien op 17-7-'20, poepjes op straat. Details op waarneming.nl . Ook in 2021 succesvol broedgeval (invlieger gezien, poepjes op straat).

Locaties broedplaatsen Wijk C.

klik voor vergroting

Onder de Paardenveldbrug, aan de kant van Wijk C,  zijn 11 gierzwaluwneststenen ingemetseld maar die worden niet benut, ook niet door andere vogels. Zie project nr. 9 in de kunstnestentabel. Het zijn de enige gierzwaluwkunstnesten in de wijk, voorzover zichtbaar vanaf de openbare weg.

Overtredingen Wet natuurbescherming

De Wet natuurbescherming, Wnb (vergunningen, ontheffingen, handhaving etc.) wordt voor de provincie Utrecht uitgevoerd  door rudutrecht.

Het komt nog steeds voor dat het hele jaar beschermde nesten van de gierzwaluw zonder ontheffing van verbodsbepalingen in de Wet Natuurbescherming (Wnb) onbruikbaar worden gemaakt door verbouwingen, sloop of onderhoud. Dergelijke overtredingen kunnen in de provincie Utrecht gemeld worden op info@rudutrecht.nl . Voor de melding kan ook een e-formulier gebruikt worden, dat staat hier. Bellen kan 24/7 met 0800-022 5510 , ook als spoed is vereist omdat de werkzaamheden nog gaande zijn.

Meer over wetten, regelgeving en bescherming op: wetten en regels.

Tachtig gierzwaluwkasten voor Lauwerecht

Op 1 mei 2020 zijn met hoogwerkers op twee gevels in de wijk Lauwerecht totaal 80 gierzwaluwkasten opgehangen. Op de hoek Goeman Borgesiusstraat - Verenigingdwarsstraat (Mitros woningen) hangen er tien aan een kopgevel. En op de zijgevel van zorgcentrum Amerpoort, op de hoek Oudlaan-Idenburgstraat maar liefst 70 stuks (zie foto Idenburgstraat). Beide plaatsingspatronen tonen het silhouet van een gierzwaluw. De projecten zijn georganiseerd door Kerstin Steinhart van bewonersplatform Staatslieden-Lauwerecht. Zij wist de medewerking van vele organisaties te verkrijgen en zette buurtbewoners aan het werk om de kasten te maken. Vorig jaar werden op een zestal adressen in de buurt ook al 13 kasten opgehangen. Er zijn t/m 2021 nog geen kasten bezet geraakt. Zie voor details en meer foto's de Utrechtse projectentabel, nrs. 18 t/m 25.