Bezetting Utrechtse kunstnestprojecten

Laatste update 15 mei 2025

In 2023 zijn voor het 6e jaar de mij bekende kunstnesten voor gierzwaluwen (nestkasten, neststenen) in de gemeente Utrecht op bezetting gecontroleerd. Van de 2.051 gecontroleerde kasten waren er 156 (7,6%) bezet. 72% van de bezette kasten zit in de drie grootste projecten.

In 2024 is de bezetting niet onderzocht. In 2025 ga ik weer wat interessante projecten bekijken. Aantallen zijn rood als het er dit seizoen nog meer kunnen worden.

Volgens onderzoek door Sovon (SMP-2015) en Viridis (Pre-SMP-2021) bedraagt de Utrechtse broedpopulatie 1.825 resp. 2.283 paartjes.  Hoewel velen er somberder over zijn schatte Sovon de ontwikkeling van de populatie voor Soortenmanagementplan 2024 ( p. 12) sindsdien in als "stabiel" . De populatie "van de afgelopen 10 jaar" wordt op basis van de diverse tellingen door de gierzwaluwwerkgroep op 1.500 geschat met de nuancering dat "niet alle locatie nog in beeld zijn". Landelijk is de trend "matig afnemend".

Bij een  bezetting van 7,6% (2023) zouden er dus ruim 48.000 nestkasten beschikbaar moeten komen voor het geval alle natuurlijke nesten door sloop en renovatie verloren gaan en het aantal van 3.650 broedparen behouden moet blijven. Voor 2025 staat de teller inmiddels op 2.931 beschikbare kasten.

Op deze pagina vind je o.a. details over de bezetting in 2023, wat algemene kenmerken van de projecten, een tabel met gegevens van alle projecten, wetenswaardigheden per project met wat achtergronden, bevindingen tijdens de monitoring en het verloop van de bezetting en tenslotte bespreking van succesfactoren bij de kans op bezetting. De locaties met de bezetting staan ook op Google Maps, kunstnestlocaties Utrecht. (huisje = (deels) bezet, gierzwaluw = niet bezet)

Top 10 kunstnestprojecten van Utrecht, 2023

Met een * gemerkte projecten zijn gerealiseerd met een ontheffing volgens Flora- en Faunawet (FF) of Wet natuurbescherming (Wnb), dus met mitigatie/compensatie voor gesloopte nesten. Van acht andere wettelijk voorgeschreven mitigatieprojecten met totaal 732 kasten is 1 kast bezet.

Beschikbare, gecontroleerde en bezette kunstnesten in Utrecht

Er worden nog steeds nieuwe en al langer bestaande projecten ontdekt.

Projectlocaties en bezetting

Op het kaartje staan de locaties  van de 18 projecten die in 2023 (deels) bezet waren (witte rondjes met aantal bezette kasten). Van de 398 kasten in deze projecten waren er 156 bezet.

De gierzwaluwen geven de overige, niet bezette projecten aan (van 5% van de kasten is de bezetting niet bekend of ze waren pas in 2024 beschikbaar). Vier niet bezette locaties, in Vleuten(3) en Lunetten(1), pasten er niet op. Details te zien op Google Maps, kunstnestlocaties Utrecht.

Kunstnestprojecten in Utrecht 2023

gierzwaluwsymbool: niet bezette projecten

rondje met cijfer: projecten met aantal bezette kasten

Kan het beter ?

Het huidige beeld moet naar mijn gevoel gezien worden als een moment in een (vrij lange) overgangsperiode naar een nieuw huisvestingssysteem voor de gierzwaluw. Zo'n 30-40 jaar geleden kwam er heel langzaam beschermingswerk op gang en daarmee de zorg voor broedplaatsen en het plaatsen van nestkasten door particulieren. In 1993 werd de eerste gierzwaluwvereniging opgericht en in 2002 vereniging GBN, niet toevallig onlangs opgeheven, zie de GBN-Nieuwsbrief-Januari-2024.pdf .

Met de Flora- en Faunawet van 2002 en de Wet Natuurbescherming in 2017 (en ook nog met de Omgevingswet van 2024) functioneert een gecompliceerd systeem van nestbescherming en compensatie bij verstoring. Een belangrijke stap was de invoering van de jaarrond beschermde status van het nest in 2007 waardoor sloop-, renovatie- en compensatieprocedures wettelijk moesten worden vastgelegd. Ecologen maken overuren en in juli 2023 verscheen de 3e versie van het Kennisdocument Gierzwaluw met gedetailleerde voorschriften voor de uitvoering. Of dit bouwwerk voldoende werkt is eigenlijk nog steeds niet duidelijk. Er is nauwelijks onderzoek gedaan naar effectiviteit maar in Utrecht gaat het verdwijnen van nesten door sloop en renovatie vooralsnog sneller dan het aantal dat in kunstnesten terecht komt.

Uiteindelijk zullen alle ' natuurlijke' broedplaatsen verdwijnen (nieuwbouw blijft waarschijnlijk voor het overgrote deel ongeschikt, ook na veroudering) en er is dus standaard kunstmatige broedgelegenheid in de gebouwde omgeving nodig. Daar wordt inmiddels al een flink begin mee gemaakt (d.w.z. feitelijk, maar nog lang niet altijd bewust gepland) met het aanbrengen van veel kunstnesten in het kader van ontheffingen, SMP's , Pre-SMP's, gedragscodes, aanvullend gemeentelijk beleid en  andere, vrijwillige initiatieven van bewoners en vooral bouwers.

Het  standaard aanbrengen van kunstnesten in alle nieuwbouw en bij ingrijpende renovatie (gepland door min. de Jonge in Rutte IV)  is door minister Keijzer van VRO in kabinet Schoof - Wilders geschrapt . Maar dat werd met een aangenomen motie weer ongedaan gemaak. Onduidelijk is nog of de motie wordt uitgevoerd. (zie Verplichte nestkasten in nieuwbouw en bij verbouw).

Er worden echter al heel veel projecten op vrijwillige basis gerealiseerd. Samen met de verplichte voorzieningen volgens de Omgevingswet zal e.e.a. uiteindelijk leiden tot het overvloedig en overal beschikbaar zijn van kunstnesten en kan de jaarrond beschermde status van het nest (die nu zoveel werk oplevert) worden afgeschaft. Renoveerders en slopers kunnen dan zonder onderzoek of compensatieplan (buiten het broedseizoen, tenzij 'natuurvrij' gemaakt) hun gang gaan want er is altijd voldoende broedgelegenheid voorhanden. Gecompliceerde,  tijdrovende en dure 'compensatie en mitigatieprojecten' en lokale SMP's worden overbodig. Een en ander vast te leggen in een landelijk geldend Soortenmanagementplan (SMP). Dat kan dan een extra boost geven aan de broodnodige versnelling van de isolatie van verouderde woningen.

In een ingezonden brief in Trouw van 9-12-'24 doet gedeputeerde Tijs de Bree van provincie Overijssel ook een oproep in die richting: nu moet elke gemeente een plan maken voor een algemene ontheffing in het kader van natuurinclusief bouwen. Maak er een landelijke regeling van ! Zie: Kafka in de spouwmuur, Trouw 9-12-2024.

In Utrecht is (het begin van) het nieuwe systeem op zeer kleine schaal met name in Leidsche Rijn al enige jaren zichtbaar met neststenen in nieuwbouw waar de gemeente wat over te zeggen heeft. Bezetting blijft vooralsnog al zes jaar uit en kan nog wel even duren. Maar uiteindelijk zal er hier en daar een pionier terecht komen. Een handje helpen met lokgeluid zou de bezetting jaren kunnen versnellen en groot effect kunnen hebben want net als bij schapen geldt voor gierzwaluwen "als er eentje naar binnen knalt.........".

Het duurt "nou eenmaal lang" voordat nestkasten voor gierzwaluwen in gebruik worden genomen, wordt veel gezegd als projecten al jaren leeg staan. Dat klopt meestal maar neemt niet weg dat de verklaring daarvan niet alleen ligt bij die "domme gierzwaluw", die de kasten niet weet te vinden, maar ook bij de kwaliteit van het project. Er worden nog steeds veel fouten gemaakt en bij veel projecten heeft het bouwproces voorrang boven de belangen van de gierzwaluw. De wet- en regelgeving (zoals b.v. het Kennisdocument Gierzwaluw, met veel voorschriften voorzien van "bij voorkeur" e.d.) biedt daarvoor alle mogelijkheden. Ook daar ligt in ieder geval een deel van de verklaring van de omvangrijke en vaak langdurige leegstand.

Met duidelijker regelgeving en vooral meer kennis van zaken bij betrokken partijen is wellicht nog wat winst te behalen. Succes hangt soms af van details. Er zijn veel momenten en betrokken partijen in de keten van onderzoek, plan, opdracht en uitvoering waarbij iets mis kan gaan. Bij de Utrechtse projecten kwamen we o.a. de volgende 'fouten' tegen:

• te grote, te kleine of anderszins ongeschikte invliegopeningen, zoals in de gevel bij onzichtbare neststenen (minimaal 78 stuks).

• oriëntatie van de invliegopening anders dan op de voorgeschreven noord of oostrichting bij 25% (538 stuks) van de kunstnesten, zonder zonafscherming door dakgoot, overstek  o.i.d. Daarvan 107 zelfs tussen zuid en noordwest. Zie  bij oriëntatie.

• niet of fout toegepaste lokgeluiden (97% van alle projecten)

• erg verspreide locaties met een paar kasten per woning (125 locaties met 237 kasten, waarvan na 16 jaar 31 stuks bezet)

• kasten op lastig aanvliegbare locaties, achter obstakels (18% van de kasten)

• bij compensatie voor sloop en renovatie verschillen de voorzieningen vaak erg veel (uiterlijk, aanvliegroute, afstand) van de verdwenen broedplaatsen

• nieuwe locaties op grote afstand van bestaande broedplaatsen (45% verder dan 500 m., zie verderop bij succes)

• tijdelijke kasten ter "overbrugging" (minimaal 59 kasten, niet bezet)

• Improvisaties met minder geschikte varianten als gevolg van te late levering van permanente kasten of neststenen; minstens twee projecten.

• 862 kasten (41%) van de kunstnesten scoren 6 of lager op de maximaal 13 te behalen punten voor de vijf "succesfactoren" (zie verderop bij succes).

• Totaal 340 kasten (15%) zijn gekwalificeerd als "fout" met een of meerdere gebreken / minpunten /  slechte eigenschapen.

Zie voor gebreken ook de rode passages in de projectbeschrijvingen na de projectentabel.

Meer kennis nodig

Er is weinig bekend over de effectiviteit van kunstnesten voor gierzwaluwen. Waar komen gierzwaluwen terecht als het nest onbereikbaar is geworden door sloop, renovatie of na-isolatie? Blijft het paar bij elkaar of gaat ieder voor zich een nieuwe broedplaats zoeken? Men denkt dat laatste want het nest is het belangrijkste en een nieuwe partner is snel gevonden, weten we uit het gedrag bij te laat aankomende partners uit het winterverblijf. Men denkt dat een paartje gierzwaluw na nestverlies (meestal) niet meer tot broeden komt. Ze hebben 1-2 jaar nodig om een nieuwe plek te vinden.  Bij een gemiddelde levensduur van 6-7 jaar (en pas in het 2e of 3e jaar het eerste ei gelegd) betekent dat veelal einde voortplanting. Van de beoogde "compensatie" van nestplaatsverlies door sloop of renovatie is niet of nauwelijks sprake, althans niet voor het dakloos geraakte paar. Daklozen komen meestal terecht bij andere bestaande kolonies in de buurt, want die kennen ze ook. Zogenaamde 'tijdelijke' voorzieningen en ook 'gewenningsperioden' voor nieuwe kasten zijn zinloos. Gierzwaluwen willen nesten voor de "eeuwigheid" want ze zijn rotsen gewend en nieuwe kasten worden niet benut zolang de vertrouwde plekken nog beschikbaar zijn.  'Vervangende' kunstnesten worden bijna zonder uitzondering pas na jaren of helemaal niet in gebruik genomen. Dat het soms wel lukt, als alles meezit en goed wordt gedaan, blijkt overigens ook in Utrecht: de vier bezette FF/Wnb mitigatie projecten in Utrecht waren (waarschijnlijk) vrij snel (deels) bezet, na resp. 1?, 1?, 1 en 3 jaar. Acht andere mitigatieprojecten zijn niet bezet.

Monitoring bij wettelijk geregelde projecten wordt echter zelden verlangd zodat niet veel bekend zal worden over de effectiviteit. Daarom onderzocht schrijver dezes in 2023 voor het zesde jaar de bezetting van kunstnesten en de aspecten die daarbij een rol spelen. Inmiddels staan op  deze projectenpagina ruim 223 projecten elders in het land waar ook soms wat van bekend is.

Helpen bij de monitoring?

Bezetting van gierzwaluwkasten controleren is behoorlijk  tijdrovend. Het efficiënte ''spitsuur' is van 10 juni tot 15 juli maar ook vanaf de eerste aankomsten rond Koningsdag is al nuttig werk te doen. Wil je helpen, weet je meer projecten? Zoek projecten op deze kaart met de locaties in Google Maps. Laat even weten aan jaaplangenbach@ziggo.nl , Willemstraat 38, 3511 RK, 06 - 3849 7474. Lees Handleiding nestkastbezetting controleren.

"Projecten"

Met "projecten" (de 206 regels in de tabel) worden meestal adressen aangeduid. Maar een aantal 'echte' projecten bestaat uit een groot aantal adressen, met name de nrs. 1 (45 adressen) , 2 (20) en 110 (11). Verder zijn een aantal grotere initiatieven, waarbij de kunstnesten in groepen met verschillende kenmerken (locatie, oriëntatie, startdatum) zijn geplaatst, opgedeeld in verschillende 'projecten', met zo veel mogelijk gelijke kenmerken. Voorbeelden zijn project St. Josephlaan/Bloemenbuurt met 502 kasten opgedeeld in 18 delen. Project  Rivierenwijk met 95 neststenen is opgedeeld in 10 onderdelen. 'Ongesplitst' gaat het om 150 projecten.

"Kunstnesten"

In de tekst is veel sprake van 'kasten' en 'nestkasten'. Daarmee worden bijna altijd alle typen kunstnesten bedoeld, zoals nestkasten, neststenen, dakpanhuifjes, sleuven in dakgoten / dakkapellen en kleipotten.

Vooruitgang ?

Uit aantallen bezette kasten en bezettingspercentages mogen geen conclusies worden getrokken over jaar-op-jaar 'voor- of achteruitgang'. Er komen jaarlijks nieuwe projecten bij die meestal pas na jaren (of helemaal niet) bezet raken. Ook worden nog steeds al langer bestaande projecten ontdekt. De bezettingshistorie daarvan is meestal niet te achterhalen. Als het project in het ontdekkingsjaar niet bezet blijkt, wordt aangenomen dat het ook in de jaren daarvoor niet bezet was. Is het wel bezet dan worden de voorgaande jaren als "onbekend / niet gecontroleerd" genoteerd. In een paar gevallen (o.a. Rivierenwijk) is de eerdere bezetting geschat (rode jaarcijfers in de tabel).

Door toegenomen ervaring, projectkennis en informatie van derden is de vindkans van bezette kasten en betrouwbaarheid van de bezetting toegenomen. De oudste jaren zouden dus in feite wat meer bezette kasten kunnen hebben.

2021 t.o.v. 2020

Het grotere aantal bezette kasten in 2021 (netto +32) t.o.v. 2020 komt voor 83% door toenemende bezetting in drie projecten, vooral door langer zoeken en meer bezet vinden bij de Lutherse kerk en Hartingstraat/A. v. Schendelstraat (+12), door meer bezetting in Voordorp (+5) en toenemende (geschatte) bezetting in de Rivierenwijk (+13). In 2021 raakten vijf projecten voor het eerst (deels) bezet. 90  niet bezette kasten van project V&D werden uit gebruik genomen.

2022 t.o.v. 2021

De toename in 2022 (netto +22) is vooral toe te schrijven aan het project Rivierenwijk (+15) en het project aan de Vleutenseweg (+4).

In 2022 raakten acht  leegstaande projecten voor het eerst (deels) bezet. Maar daarvan vijf onzeker omdat voorgaande jaren niet werden gecontroleerd (waarvan 4 in Rivierenwijk)

2023 t.o.v. 2022

Het aantal bezette kasten nam met netto 30 stuks toe. Ook dit jaar was die toename bijna volledig te danken aan Vleutenseweg (+6, in 2022 iets gemist? ) en Rivierenwijk (+17, voor een flink deel door grotere zoekinspanning). Vier projecten raakten voor het eerst bezet; twee met 1 kast, eentje met 2 en eentje met 3 kasten.

Bezet en broedgeval

"Bezet" is niet hetzelfde als een succesvol broedgeval en betekent meestal niet meer dan dat er minimaal eenmaal een invlieger de kast in ging (of een uitvlieger) en er enige tijd in bleef. In een paar gevallen werden alleen uit de opening kijkende jongen gezien of alleen herkenbare poepjes op straat onder het nest gevonden. In een klein aantal gevallen (vooral solitaire kasten en van kasten die niet al te hoog hangen) werd (dit jaar voor het eerst) bezetting vastgesteld door het horen van reacties op het afspelen van 'uitlokgeluid'.

Wat er precies in een nestkast gebeurt is alleen vast te stellen met een interne camera. Het kan bij invliegers b.v. ook gaan om slapers (1 of 2 vogels) die het jaar erop terugkomen om te broeden. Of het zijn verkenners die uiteindelijk toch elders nestelen. En broedsels kunnen ook mislukken door vechtpartijen met concurrenten, een verongelukte ouder of hittestress tijdens een hittegolf.  Maar het gaat meestal ook om al langer bekende bezette kasten, om meerdere waargenomen invliegers per jaar en om andere tekenen van bezetting, zoals aanhakende "bangers', rakelings passerende giervluchten, poepjes onder de kast of uit de kastopening kijkende jongen.

De inschatting is dat toch wel minstens 95% van de "bezet verklaarde" gevallen ook werkelijk broedgevallen met tenminste een gelegd ei betreffen. Een invlieger (zeker als die geroutineerd in een keer naar binnen schiet) die enige tijd binnen blijft is al een vrij harde aanwijzing voor bezetting want ze gaan pas naar binnen als ze weten dat het veilig en geschikt is, na vele dagen, weken van langsvluchten en inkijkinspecties.

(Na)controle met een camera

Voor tijdbesparing en informatie over de kastinhoud is in april 2023 een endoscopische camera op een telescoopsteel van 8 meter ontwikkeld.  Bij 45 kasten bleek 82% van de bezettingen goed volgens de waargenomen invliegers. Netto bleken er volgens de camera vier kasten meer bezet dan volgens de invliegwaarnemingen (6 wel een nest/bezet maar geen invliegers, 2 geen/ nest/niet bezet maar wel invliegers).

Op de pagina "Nesten zoeken" staat informatie over de gebruikte apparatuur en verder op deze pagina de eerste bevindingen bij drie projecten met 45 gecontroleerde kasten.

Projectkenmerken 2023 (alleen gecontroleerde kasten)

In 2023 waren er 156 van 2.051 gecontroleerde kunstnesten bezet (vorig jaar 126). Nagenoeg alle bezette kasten van 2022 zijn ook dit jaar weer bezet. Alleen bij Vleutenseweg 420 (project nr. 25 in de tabel) was er een (opmerkelijke) toename van de bezetting van 4 in 2022 naar alle 10 dit jaar. Maar het is niet uitgesloten dat (ondanks intensief zoeken) in 2022 bezettingen zijn gemist.

In Voordorp heeft Tieneke de Groot dit jaar drie kasten minder bezet gevonden dan vorig jaar, van 18 naar 15. In Overvecht vond Marian Peterse de eerste drie bezette nestkasten van Overvecht, project nr. 146/147.

In de Rivierenwijk werden met hulp van een groepje buurtbewoners 50 van de 95 neststenen bezet gevonden. Vorig jaar waren dat er maar 33. De zoektijd was toen te kort omdat het project pas op 28 juni werd ontdekt en ik moest het alleen doen, zie bezetting Rivierenwijk '22-'23 met alle 95 kasten.

Bezette 'projecten' 2023 en leeftijd

Initiatiefnemers zeggen bij leegstand vaak dat het bij gierzwaluwen "nu eenmaal lang duurt" en bij bezetting door spreeuw of huismus dat dat "ook wat waard" is. Maar daar heeft de gierzwaluw dus niets aan terwijl dat toch wel de bedoeling van het project was (vaak zelfs door de wet voorgeschreven).

Bezette 'projecten' raakten gemiddeld na 3,1 jaar voor het eerst bezet.

De hoge aantallen niet bezette kasten van 1-3 jaar oud worden nogal gedomineerd door 430 stuks sleufgatkasten in het project St. Josephlaan/Bloemenbuurt.

Slechts enkele kasten raakten al in het 1e of 2e jaar bezet maar dat is niet meer dan een vermoeden omdat van de beginperiode van die projecten de bezetting niet bekend is. Maar waarschijnlijk zullen enige neststenen in de Lutherse kerk in 1412 direct bezet zijn geraakt. En mogelijk ook enige van de 40 stenen van 1992 in de compensatieprojecten Hartingstraat/van Schendelstraat en van 2019 met 95 neststenen in project Rivierenwijk. Alleen zeker is een bezette kast aan een woonhuis in het tweede jaar aan de Nicolaasweg en bij een renovatieproject in Zuilen.

Van de 52 bezette kasten van 5 jaar oud zitten er 50 in project Rivierenwijk met totaal 95 neststenen. De 38 bezette kasten van 22 t/m 32 jaar zitten allemaal in project Hartingstraat/van Schendelstraat uit 1992.

'Liefhebbers'

Projecten van particuliere personen doen het nauwelijks beter dan van professionele organisaties. Bij de 'liefhebber', met een paar kasten aan de eigen woning, waren 23 (10%) van de 237 kasten op 125 adressen bezet in 2023. Verreweg de meeste van die bezette kasten aan huis  hangen in de wijk Voordorp. Na 16 jaar waren er daar 15 (2023) van de 74 kasten bezet. Er was begeleiding van een deskundige buurtbewoonster en een extern deskundige en er werd bij de eerste kasten, in 2006, lokgeluid toegepast. (hier meer over dit project). Buiten Voordorp waren in 2023 slechts 8 van de 163 gecontroleerde kasten aan woonhuizen bezet (gemiddelde leeftijd 5,9 jaar).

Compensatie voor broedplaatsverlies door 'profs'

Er waren in 2023 in 53 'projecten' totaal 893 nestgelegenheden gerealiseerd als mitigatie/compensatie voor verdwenen nesten door sloop of renovatie volgens een ontheffing voor verbodsbepalingen in de voormalige Flora- en Faunawet (FF, 1 'project') of de huidige Wet natuurbescherming (Wnb, 52 'projecten').

In 2023 waren 91 (10%) van die 893 kasten bezet, terwijl door de werkzaamheden ca. 119 nesten verloren gingen (totaal 155 in alle projecten). De belangrijkste verklaring voor dit wat hogere dan gemiddelde bezettingspercentage (8%) is waarschijnlijk dat er dakloos geraakten en begeleidende jonge zoekers naar een broedplaats in de buurt zijn.

Maar liefst 89 van die 91 bezette kasten behoren tot slechts twee projecten: 38 stuks in FF-project Hartingstraat/van Schendelstraat (start 1992) en 50 in project Rivierenwijk (start 2019).

De niet bezette kasten bevinden zich voornamelijk in vier wat grotere renovatieprojecten in Zuilen (70), de Bloemenbuurt / St. Josephlaan (430), Ondiep (34) en ex V&D (213). De overige 57 zijn verspreid over 5 kleinere  projecten.

In het geval van het project van voormalig V&D (nrs 8 en 9) met nu nog 213 vervangende kasten (90 zijn in '21 uit gebruik genomen wegens teveel kans op hittestress), was het aantal van 74 verdwenen broedparen vrijwel zeker veel te hoog. Bureau Tauw, 2009 p. 28 en 34 schatte bij een onderzoek in 2008 naar flora en fauna in het centrumgebied de V&D-kolonie op 20-30 broedparen.  Alles over dit V&D-project: - 214 kasten niet benut bij ex. V&D, nu boven Primark / De Utrecht.

Meer verlies dan alleen de nesten

Tenslotte moet bedacht worden dat niet alleen de bezette broedplaatsen verloren gaan maar ook andere ruimtes in de buurt (op het dak, achter een kantpan of dakgoot) waar plaats is voor nog meer paartjes. Als een paartje op de muur achter een dakgoot broedt, gaat per ca. 2 meter dakgoot ook de potentiële broedplaats van een zoekend stel verloren als de spleet tussen dakgoot en muur wordt gedicht. Maar alleen het nest en de functionele omgeving is jaarrond beschermd, niet de overige, potentiële broedplaatsen.

Er werd en wordt meestal een 'overcompensatie' voor het aantal te plaatsen vervangende voorzieningen gehanteerd. 'Vroeger' was dat 1 : 5 in de Soortenstandaard, daarna onbepaald in het voorlaatste Kennisdocument en nu 1 : 3 in het nieuwe Kennisdocument Gierzwaluw van juli 2023. Maar "meer is beter, of kansrijker" gaat waarschijnlijk niet op (onderzoek ontbreekt).

Kasttype

Hieronder staan de bezette kunstnesten per type met het bezettingspercentage in 2023. Neststenen (15%) scoren beter dan het overall gemiddelde van 8%, en nestkasten (5%) flink minder, maar of dat door het type komt is zeer onwaarschijnlijk.

Gierzwaluwen broeden met plezier in allerlei soorten grote en kleine ruimtes, als het er maar donker is, met een ingang van het juiste formaat en in "een leuke buurt". Andere eigenschappen / kenmerken van de projecten (nabijheid van broedplaatsen, aanwezigheid van daklozen, afspelen van lokgeluid etc.) spelen een veel grotere rol bij de kans op bezetting dan het type nestruimte.

Het hogere percentage bij neststenen wordt in principe verklaard doordat dat type vooral wordt toegepast bij mitigatieprojecten die beter bezet raken dan nestkasten aan huis. Hier in Utrecht wordt de uitslag vooral bepaald door de twee neststeenprojecten met totaal 89 van de 133 bezette neststenen van Rivierenwijk en Harting- / van Schendelstraat.

Kasttype en bezetting 2023

Kastmerken (alle beschikbare kasten in 2023)

Wettelijke status, eigendom

In totaal werden er 356 van de 2.164 kunstnesten (16%) geplaatst door particulieren, "liefhebbers", zonder wettelijke noodzaak.

Daarvan hangen er 226 op 125 adressen aan de eigen woning. Groepjes bewoners in een wijk of een buurtcomité plaatsten de overige 115 kasten in zes projecten aan een pand van derden, allemaal op de kopgevel van een huizenblok, zoals de 70 kasten aan de Idenburgstraat (foto).

De overige 1.808 kasten (84%) zijn gerealiseerd door bedrijven/instellingen zoals woningcorporatie, gemeente, bouwbedrijf, hotel, school, kerk. Daarvan werden  288 kunstnesten (14% van totaal) op vrijwillige basis gerealiseerd, b.v. in kader van bevordering "biodiversiteit", "natuurinclusief bouwen", "groen beleid", duurzaamheidskeurmerk of op vriendelijk verzoek van gemeente of provincie. 482 kasten (23%) werden verplicht geplaatst volgens het gemeentelijk beleid en/of op basis van het SMP. De overige 893 kasten (43%) zijn gerealiseerd in het kader van de Flora- en Faunawet (40 kasten) en de Wet natuurbescherming. Drie projecten met 145 kasten (7%) werden volgens de gedragscode NOM gerealiseerd.

Oriëntatie

In het Kennisdocument Gierzwaluw wordt voorgeschreven dat gierzwaluwvoorzieningen "bij voorkeur aangebracht moeten worden op de schaduwrijke, koele en schaduwrijke noord- en oostgevels". Helaas zorgt dat "bij voorkeur" er kennelijk voor dat afwijken van dit voorschrift gemakkelijk gaat. Maar liefst 31%  (649 kasten/stenen) is zonder extra bescherming van dakgoot of overstek aangebracht op gevels met teveel door de zon beschenen oriëntaties (niet op noord of oost).

18 neststenen van project Arthur van Schendelstraat, zijn zeker al enige jaren (maar waarschijnlijk al langer) elk jaar bezet (invliegers gezien) maar van het broedresultaat is alleen bekend dat er bij sommige kasten jongen in de invliegopening worden gezien. 5 neststenen zitten al 611 jaar in de zuidwestgevel van de Lutherse kerk. Deze zijn ook elk jaar bezet (invliegers gezien). Mogelijk wordt het hier toch niet te warm door de unieke constructie van muur en neststeen. Verder is er dit jaar nog een zuidwestkast sinds vorig jaar bezet op Lange Hagelstraat maar vorig jaar waren het er nog twee. In die ander zit nu een huismus.

564 kasten (27%) zijn op te zonnige gevels geplaatst, maar voldoende beschermd door dakgoot, overstek, o.i.d.

Overigens speelt de oriëntatie geen rol bij de kans op het bezet raken van kasten. Gierzwaluwen weten niet dat het er te warm kan worden. Ze gaan nestelen waar ze soortgenoten zien nestelen.

Marjos Mourmans van Zwaluwen Adviesbureau in Roosendaal vangt al 30 jaar gierzwaluwen op en schreef een verhelderend artikel over haar ervaringen met hitteslachtoffers en ontdekte wanneer we iets van de slachtoffers merken (meestal niet) en hoe dat komt. In een met camera bewaakt nest onder een dakpan op het zuidwesten werden in 5 jaar 15 eieren gelegd maar vloog er slechts een enkel jong uit. Ze proberen het elk jaar opnieuw!  Zie: Gierzwaluwnestplaatsen en oververhitting, 2005.

- Meer over (onderzoek naar) hittestress in kunstnesten.

Projectentabel en bezetting 2018-2025

De link onder het adres gaat bijna altijd naar een foto.

Aantallen bezette kasten in rood in eerder jaren zijn geschat en rode startjaren zijn nog onzeker. De projectlocaties staan ook op Google Maps, nestkasten gierzwaluw Utrecht.  Je kunt apart de kaartlaag met alle projecten kiezen (gierzwaluwsymbool) en/of de laag met alleen de (deels) bezette projecten (huisjesymbool).

Alle gevonden bezette kunstnesten zijn ook te vinden in de lijst met  bezette nesten gierzwaluwen gemeente Utrecht op waarneming.nl  (klik op de datum vooraan de waarnemingsregel voor details).

Symbolen in de tabel

Niet genummerd als ze na 15 juli 2024 zijn ontdekt of ingevoerd

* Projectnummers met een * zijn wettelijk voorgeschreven via een ontheffing volgens Wet Natuurbescherming (Wnb), Flora- en Faunawet (FF) of Omgevingswet.

Rood genummerde projecten zijn weer verwijderd

- = zeer waarschijnlijk geen broedgevallen

niets ingevuld = onbekend, niet of onvoldoende onderzocht

P of O (met een * erbij is lokgeluid toegepast):

P = particulier, kasten aan huis, niet wettelijk verplicht, "liefhebbers".

O = Veelal wat grotere projecten van organisaties / bedrijven / instellingen. Wettelijk voorgeschreven voorzieningen van gemeente, woningbouwcorporatie of bouwbedrijf een gedragscode zoals NOM-keur, volgens een soortenmanagementplan (SMP), een keurmerk zoals Breeam of (B)ENG  of volgens regelgeving voor 'groen beleid',  'natuurinclusief bouwen' o.i.d.